Կենդանի մնացածի մեղքի զգացում (հայտնի է նաև որպես համակենտրոնացման ճամբարի համախտանիշ, փրկվածի մեղավորություն կամ Հոլոկոստի համախտանիշ) – հետտրավմատիկ ստրեսային խանգարման (ՀՏՍԽ) ձև է, որի ժամանակ, տուժած մարդուն հետապնդում է ուժեղ մեղքի զգացում, քանի որ նա վերապրել է էքստրեմալ իրավիճակ (օրինակ՝ դժբախտ պատահար, տեռռորիստական հարձակում, տարերային աղետ, էպիդեմիա, պատերազմ, եղեռն), այն ժամանակ, երբ ուրիշ մարդիկ, զոհվել են այդ իրադարձության արդյունքում կամ ընթացքում։
Ախտորոշման համար որոշիչ գործոն է հանդիսանում պացիենտի մեղքի զգացումը այն բանի համար, որ նա դիտավորյալ կամ պաըահաբար կենդանի է մնացել այն ժամանակ, երբ ուրիշ մարդիկ մահացել են։
Փրկվածի համախտանիշը, հայտնի է նաև ինչպես համակենտրոնացման ճամբարի համախտանիշ (կամ KZ համախտանիշ, գերմաներեն Konzentrationslager բառից)։ Այս տերմինները կիրառվում են այն մարդկանց հակազդումներն ու վարքը նկարագրելու համար, ովքեր մասսայական և անբարենպաստ իրադարձություններ, ինչպիսիք են Հայոց Մեծ Եղեռնը, Սումգայիթի եղեռնը, 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժը, 44-օրյա պատերազմը... «Հոգեկան խանգարումների ախտորոշման և վիճակագրական IV ձեռնարկում» (DSM-IV), փրկվածի մեղավորությունը հանվել է որպես առանձին սպեցիֆիկ ախտորոշում և որոշված է, որպես հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման նշանակալի ախտանիշ։
Հետազոտություններ
1949 թվականին, նիդերլանդացի հոգեբույժ Էդդի դե Վինդը, ով կենդանի էր մնացել Օսվենցիմ համակենտրոնացման ճամբարում, ներմուծեց «համակենտրոնացման ճամաբարի համախտանիշը», որը հետագայում լայնորեն կիրառվեց նացիստական համակենտրոնացման ճամբարների և մահվան ճամբարների նախկին բանտարկյալների համար, որոնց հետապնդում էին վերապրվածի հոգեբանական հետևանքները։ Հոլոկոստի ժամանակ փրկվածների հոգեբանական վիճակը, իր աշխատություններում նկարագրել են նաև Էլի Վիզելը, Բրունո Բեթթելհեյմը (երկու հետազոտողներն էլ եղել են համակենտրոնացման ճամբարներում), և Մորիս Պորոն։
«Փրկվածի մեղավորության համախտանիշ» տերմինը (անգլ. survivor guilt syndrome), ներմուծվել է 1960-ական թվականներին, գերմանա-ամերիկյան հոգեբույժ և հոգեվերլուծաբան Վիլյամ Հ. Նիդերլանդի կողմից, մեղավորության զգացումով տառապող, համակենտրոնացման ճամբարներ անցած մարդկանց վիճակը նկարագրելու համար։
Նիդերլանդը, ով ծնվել էր Գերմանիայում (Արևելյան Պրուսսիա) և արտագաղթել էր ԱՄՆ, 1934 թվականին, 1960-ականներին, Նյու-Յորքում, Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետության հյուպատոսության ասեսսորն էր։ Նա ուսումնասիրել է հարյուրավոր տրավմայի ենթարկված մարդկանց, որոնք վերապրել էին նացիստական հետապնդումներ, որոնցից շատերը հրեաներ էին և դիտարկվում էին վնասի հատուցման հայցերի շրջանակներում և բացահայտել է նրանց մոտ «Փրկվածի Համախտանիշ»։ Իր՝ «Հետապնդման հետևանքները՝ փրկվածի համապտանիշ – հոգեկան սպանություն» (Folgen der Verfolgung: Das Überlebenden-Syndrom – Seelenmord) գրքում, նա ընդհանրացրել է դրա պատճառներն, այսպես՝
- Կյանք մշտական սպառնալիքի մթնոլորտում և սկզբից անհասկանալի, անանուն իսկ հետո ավելի ու ավելի մոտ կործանման։
- Մարդուն մշտապես ուղեկցող ֆիզիկական և հոգեկան հյուծվածություն։
- Հաճախ զգացվող սուր մահվան վտանգի և մահվան վախի զգացումներ։
- Բոլոր միջանձնային հարաբերությունների և կոնտակտների անորոշություն։
- Անպաշտպան գոյություն, լիակատար կամ համարյա լիակատար անօրենության մշտական վիճակում։
- Կրկին, առանց պաշտոնական իրավական պաշտպանությանը դիմելու հնարավորության, հասարակական և անձնային ծաղրի, կասկածի, զրպարտության և մեղադրանքի անդադար ճնշման տակ մտածողության խեղդվածություն։
Այլ բաների հետ դիտարկվում են նաև հետևյալ ախտանիշները՝ դեպրեսիա, անվստահություն, ապատիա, աբստինենցիա, հոգեմարմնական հիվանդություններ, տագնապի և գրգռվածության վիճակներ, անքնություն, ներքին անհանգստություն, զառանցանքային ախտանիշներ ինչպես նաև մեղքի զգացում։ Նիդերլանդի խոսքերով, մեղքի զգացումը, որը համապատասխան անձը կարող է երկար հեռանկարում ճնշել, հանդիսանում է կենտրոնական և ընկած է «Փրկվածի համախտանիշի» հիմքում։ Նա անվանել է տվյալ վիճակը «Փրկվածի Մեղավորություն»։
Համախտանիշը լավ փաստաթղթավորված է Հոլոկոստ վերապրածների շրջանում և իր մեջ է ներառում տագնապայնությունն ու դեպրեսիան, ինտելեկտուալ զարգացման խանգարումը, սոցիալական հեռացումը, քանի խանգարումներն ու մղձավանջները, ֆիզիկական բողոքներն ու տրամադրության տատանումները։ Մի քանի հետազոտություններ ուսումնասիրել են հիվանդության «քրոնիկական և զրագացող» բնույթը, ընդ որում բացահայտվել է, որ ախտանիշները ուժեղանում են փրկվածների տարիքի հետ։ Բուխենվալդի նախկին բանտարկյալներից մեկը՝ Խորխե Սեմպրունան, ասում էր՝ «Որքան ես մեծանում եմ, այնքան ես հեռվանում եմ մահից»։
Նմանատիպ նախանշաններ և ախտանիշներ նկատվել են նաև տրավմատիկ իրավիճակներից փրկվածների մոտ, ներառած ռազմական գործողությունները, տարերային աղետները, տեռռորիստական հարձակումները, ավիավթարները։ Փրկվածի համախտանիշի տարբերակներ գտնվել են նաև փրկարար ծառայության և շտապ օգնության աշխատակիցների մոտ, ովքեր իրենց մեղադրում են այն բանում, որ շատ քիչ բան են արել որպեսզի օգնեն նրանց, ովքեր գտնվում են վտանգի մեջ, և թերապևտների մոտ, ովքեր կարող են մեղքի զգացում ունենալ, իրենց պացիենտների տանջանքների համար։
Ուորիկի Համալսարանից հոգեբան Սթիվեն Ջոզեֆը, ուսումնասիրել է մարդկանց, ովքեր փրկվել են «MS Herald of Free Enterprise» նավի խորտակումից, ինչի արդյունքում զոհվել են այդ նավի 459 ուղևորներից՝ 193-ը։ Նրա հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ փրկվածների 60%-ը տառապել են «Փրկվածի Մեղավորությամբ»։ Ջոզեֆը բաժանել է փրկվածներին երեք խմբի՝ «առաջինը՝ մեղքի զգացում այն բանի համար, որ կենդանի են մնացել երբ ուրիշները մահացել են; երկրորդը՝ մեղքի զգացում այն բանի համար, որ ինչ-որ բան իրենք չեն արել – այս մարդիկ հաճախ պոստտրավմատիկ «ինտրուզիաներ» են զգում, վերապրելով այդ իրադարձությունը կրկին ու կրկին; երրորդը՝ մեղքի զգացում այն բանի համար, ինչ իրենք արել են, օրինակ՝ ուրիշների վրայով են անցել, որ փախչեն։ Այս մարդիկ սովորաբար ուզում են չմտածել կատաստրոֆայի մասին։ Նրանք չեն ուզեցել, որ իրենց հիշեցնեն իրականում տեղի ունեցածի մասին»։
Համախտանիշին հակված մարդիկ սովորաբար մեղադրում են իրենք իրենց ուրիշների մահվան մեջ, այդ թվում այն զոհվածների, ովքեր փրկել են տուժածին։ Փրկվածի Մեղավորություն կարող են զգալ նաև ծնողները, ովքեր ավելի երկար են ապրում քան իրենց երեխաները, երեխաներ, ովքեր չեն կարողացել տարհանվել իրենց ծնողների հետ, ընտանիքներ, ովքեր ունեն առողջության սահմանափակ հնարավորություններով երեխաներ…
Ախտանիշներ և օգնության ձևեր
Փրկված մարդիկ չեն կարողանում հասկանալ, թե ինչու են փրկվել հենց իրենք, կասկածում են, որ արժանի են ապրելու իրավունքի, համարում են, որ արժանի են մի ինչ-որ պատժի այն բանի համար, որ կարծես թե փախել են, տանջվում են ավելի վտանգավոր կետերում մնացածների կողմից մեղադրանքի զգացողությունից։
Փրկվածները կարող են ունենալ ինչպես ֆիզիոլոգիական, այնպես էլ հոգեկան ախտանիշներ՝ կպչուն մտքեր, չարություն և դյուրագրգիռություն, անօգնականության զգացում, քնի հետ պրոբլեմներ, գլխացավեր, սրտխառնոց կամ ցավեր որովայնի շրջանում, սոցիալական մեկուսացում, ինքնասպանության մասին մտքեր։ Ախտանիշները կարող են բարդանալ, եթե նրանք նախկինում ունեցել են տրավմատիկ փորձ կամ հակված են տագնապայնության և դեպրեսիայի։
Փրկվածի Մեղավորության համախտանիշով մարդկանց տրվում են հետևյալ խորհուրդները՝
- Հիշեք տրավմատիկ իրավիճակի ճմարիտ պատճառները։ Շեղեք ձեր ուշադրությունը այն արտաքին փոփոխությունների վրա, որոնք ստեղծել են այդ իրավիճակը, ինչը կօգնի ձեզ ձերբազատվել ինքնամեղադրանքից։
- Թույլ տվեք ձեզ ընկճվել և թույլ տվեք ձեզ ուրախանալ։ Ճնշված հույզերը ոչ մի տեղ չեն անհետանում, իսկ թվացյալ հույզերի խաղարկումը՝ լրացուցիչ էներգիա է պահանջում, այդ պատճառով էլ արժե ժամանակին վերապրել այն հույզերը, որոնք գալիս են։
- Ինչ-որ բան արեք ուրիշների համար, որպեսզի ձեզ տաք օգտավետության զգացողություն, զբաղվեք կամավորությամբ, լավ կատարեք ձեր աշխատանքը։ Գործեք կենտրոնացնող շրջանների սկզբունքով՝ սկզբից օգնեք անմիջական մտերիմներին, հետո հարևաններին, ձեր շրջանում ապրող մարդկանց, ավելի լայն հանրությանը։
- Շփվեք մարդկանց հետ, ովքեր ունեն նման փորձ։ Դա կօգնի ձերբազատվել ձեր, բարդ հույզերի հետ պայքարում, միայնության զգացումից, ավելի լավ ճանաչել ձեր մտքերն ու հույզերը, ինչպես նաև իմանալ թե ինչպես են այն հաղթահարում ուրիշները։