Նևրոզ, պսիխոնևրոզ, նևրոտիկ խանգարում (նոր լատիներեն neurosis, հին հունարեն νεῦρον «ներվ») — նյարդա-հոգեկան խանգարումների խմբի հնացած անվանում, որն առաջանում է սուր և քրոնիկական հոգեբանական տրավմաների պատճառով և բնութագրվում է հոգեկան գործունեության որակական փոփոխությունների բացակայությամբ։ Այսպիսի խանգարումներ կլինիկական պատկերը բնութագրվում է ասթենիկ, կպչուն կամ հիստերիկ արտահայտումներով, ինչպես նաև մտավոր և ֆիզիկական աշխատունակության ժամանակավոր ցածրացմամբ։
Բոլոր դեպքերում, հոգեծին գործոն են հանդիսանում կոնֆլիկտները (արտաքին կամ ներքին), հանգամանքների բերումը, որոնք առաջացնում են հոգեբանական տրավմա, սթրես կամ հոգեկանի հուզական և ինտելեկտուալ ոլորտի երկարատը գերլարվածություն։
«Նևրոզ» հասկացությունը ներմուծվել է բժշկագիտություն 1776 թվականին, շոտլանդացի բժիշկ Ուիլյամ Կալլենի կողմից։ Տերմինի բովանդակությունը բազմաթիվ անգամներ վերանայվել է, սակայն միանշանակ ընդունված սահմանում, այս տերմինը, առ այսօր չունի։ Անհրաժեշտ է նաև նկատի առնել, որ բժշկության և կենսաբանության մեջ, «նևրոզով» կարող են անվանվել բարձրագույն նյարդային համակարգի ամենատարբեր ֆունկցիոնալ խանգարումներ։
Հոգեկան խանգարումները, ավանդաբար դիֆերենցվել են՝ նևրոզների և պսիխոզների։ Ի տարբերություն պսիխոտիկ խանգարումների, նևրոզների ժամանակ, մարդիկ քննադատաբար են մոտենում իրենց խանգարմանը և ընդունակ ե կառավարել իրենց արարքներով։
«Նևրոզ» տերմինը այլևս չի կիրառվում ԱՄՆ արհեստավարժ հոգեբուժական համայնքի կողմից։ Հոգեկան հիվանդությունների մասով Ամերիկյան Ախտորոշման և Վիճակագրական ձեռնարկում, «նևրոզներ» բաժինը, 1980 թվականից, DSM-III երրորդ հրատարակությունից հետո պարզեցված է։ Օրինակ, դեպրեսիվ նևրոզը փոխարինված է դիսթիմիկ խանգարումով, օբսեսիվ-կոմպուլսիվ նևրոզը՝ օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումով, իպոխոնդրիկ նևրոզը՝ իպոխոնդրիայով և այլն։ Հիվանդությունների Միջազգային Դասակարգչում, սկսած 10-րդ վերանայումից (МКБ-10) նույնպես այլևս չի կիրառվում նևրոզների ու պսիխոզների ավանդական դիֆերենցումը։ Ամեն դեպքում, «նևրոտիկ» տերմինը կիրառվում է հոգեկան խանգարումների բաժնի, խմբի անվանման համար՝ «Նեվրոտիկ, կապված սթրեսի հետ ու սոմատոֆորմ խանգարումներ» (F40—F48)։
Նևրոզի զարգացման պատճառներն ու մեխանիկան
Ի. Պ. Պավլովը, իր ֆիզիոլագիական ուսմունքի շրջանակներում, սահմանում էր նևրոզը, որպես Բարձրագույն Նյարդային Համակարգի (ԲՆՀ) քրոնիկական երկարատև խանգարում, որը առաջ է գալիս մեծ կիսագնդերի կեղևում, իր ուժով և տևականությամբ ոչ ադեկվատ արտաքին խթանիչի ազդեցությամբ տեղի ունեցող նյարդային պրոցեսների գերլարվածությամբ։ XX դարի սկզբին, «նևրոզ» կլինիկական տերմինի կիրառումը ոչ միայն մարդու նկատմամբ, այլև կենդանիների նկատմամբ, բազմաթիվ վեճերի առիթ է եղել։
Հոգեվերլուծական մոտեցում
Հոգեվերլուծական տեսությունները ներկայացնում են նևրոզն ու դրա ախտանաշինարը հիմնականում որպես խորքային հոգեբանական կոնֆլիկտի հետևանք։ Ենթադրվում է, որ այդպիսի կոնֆլիկտը ձևավորվում է երկարատև պահպանվող սոցիալական իրավիճակի պայմաններում, որը խոչընդոտում է մարդու բազիսային կարիքների բավարարմանը կամ նրա ապագայի համար սպառնալիք է հանդիսանում, որին նա փորձում է, բայց չի կարողանում հաղթահարել։
Զիգմունդ Ֆրեյդը, տեսնում էր այդ կոնֆլիկտը «Նա»-ի ինստիկտիվ հակումների և իրենից՝ հասարակության մեջ գոյություն ունեցող բարոյականություն և նորմեր ներկայացնող «Գեր-ես»-ի արգելող ճնշման բազային հակասությունների միջև։
Կարլ Գուստավ Յունգը չէր համարում նևրոզը ինչ-որ նեգատիվ երևույթ, մարդու անձնային աճի համար՝ ընդհակառակը, նա մեծ նշանակություն էր տալիս դրան և համարում էր այն բաենպաստ։
Կարեն Հորնին համարում էր, որ նևրոզի բազային կոնֆլիկտը՝ անձի անհամատեղելի պաշտպանական միտումների միջև եղած հակասությունների արդյունք է։ Այնպիսի անբարենպաստ սոցիալական գործոններից պաշտպանվելու համար, ինչպիսիք են նվաստացումը, սոցիալական մեկուսացումը, ծնողների տոտալ հսկողական սերը, անտեսող և ագրեսիվ վերաբերմունքը, երեխան ձևավորում է պաշտպանական միջոց, որը հիմնված է՝ «դեպի մարդիկ», «մարդկանց դեմ» և «մարդկանցից հեռացող» շարժումների վրա։ «Դեպի մարդիկ» շարժումը, գերադասաբար իրենից ներկայացնում է ենթարկվողականության, սիրո, պաշտպանության կարիք։ «Մարդկանց դեմ» շարժումը՝ դա մարդկանց վրա ունեցած իշխանության, փառքի, ընդունման ու ճանաչման, հաջողության, ուժեղ լինելու և կյանքում հաջողելու կարիք է։ «Մարդկանցից հեռացող» շարժումը իրենից ներկայացնում է անկախության, ազատության, հեռանալու, մարդկանցից մեկուսանալու կարիք։ Նևրոտիկը ենթարկվում է միանգամից երեք միտումներին, սակայն դրանցից մեկը գերակայում է և այդպիսով, նևրոտիկներին կարելի է պայմանականորեն դասակարգել, որպես «ենթականեր», «ագրեսիվներ» և «մեկուսացածներ»։ Կարեն Հորնին շատ ուշադրություն է դարձրել պրոբլեմներին, որոնք ծնվում են պաշտպանական միտումների միջև եղած հակասություններից։
Ընդհանուր առմամբ, ներկայումս, որպես նևրոզի զարգացմանը նպաստող գործոններ առանձնացնում են ինչպես հոգեբանական (անձի առանձնահատկությունները, նրա հասունացման և դաստիարակման պայմանները, սոցիումի հետ փոխհարաբերությունների կայացումը, հավակնությունների մակարդակը), այնպես էլ կենսաբանական գործոնները (որոշակի նեյրոմեդիատորային կամ նեյրոֆիզիոլոգիական համակարգերի ֆունկցիոնալ անբավարարությունը, որը դարձնում է հիվանդներին, որոշակի հոգեծին գործոնների նկատմամբ խոցելի)։
Առանձնացման չափանիշներ
Հոգեկան խանգարումներից՝ նևրոտիկ խանգարումների առանձնացման հիմնական չափանիշները, ընդհանուր առմամբ հետևյալն են՝
- հիվանդագին արտահայտումների առաջացման և ապաչեզոքացման մեջ, հոգեծին գործոնների առաջատար դեր։
- հոգեկան խանգարումների ֆունկցիոնալ (դարձելի) բնույթ։
- պսիխոտիկ ախտանիշների, թուլամտության, անձի աճող փոփոխությունների բացակայություն։
- հոգեպաթոլոգիկ արտահայտումների էգոստիստոնիկ (հիվանդի համար տանջալի) բնույթ, ինչպես նաև հիվանդի կողմից, իր վիճակի նկատմամբ քննադատական վերաբերմունքի պահպանվածություն։
Ախտանիշներ
Հոգեկան ախտանիշներ
- Հուզական անբարեհաջողություն (հաճախ առանց նկատելի պատճառների)
- Անվճռականություն
- Շփման մեջ պրոբլեմներ
- Ոչ ադեկվատ ինքնագնահատական՝ ցածրացված կամ բարձրացված
- Տագնապի, վախի հաճախակի վերապրում «ինչ-որ բանի տագնապալի սպասում», ֆոբիաներ, հնարավոր պանիկ ատականեր, պանիկ խանգարում
- Արժեքների համակարգի, կյանքային ցանկությունների և նախընտրությունների, իր, ուրիշների և կյանքի մասին պատկերացումների անորոշություն կամ հակասականություն։ Հաճախ հանդիպող ցինիզմ
- Տրամադրության ոչ կայունություն, դրա հաճախ և կտրում փոփոխականություն
- Դյուրագրգռություն
- Սթրեսների նկատմամբ բարձր զգայունություն՝ աննշան սթրեսային իրադարձությանը մարդիկ հակազդում են հուսահատությամբ կամ ագրեսիայով
- Լացկանություն
- Նեղացկոտություն, խոցելիություն
- Տագնապայնություն
- Հոգետրավմատիկ իրավիճակի վրա կենտրոնացում
- Աշխատելու փորձերի ժամանակ արագ հոգնածություն՝ վատանում է հիշողությունը, ուշադրությունը, մտածողական ընդունակությունները։
- Բարձր ձայների, վառ լույսի, ջերմաստիճանի տատանումների նկատմամբ զգայունություն
- Քնի խանգարումներ՝ հաճախ մարդը դժվար է քուն մտնում գերգրգռվածության պատճառով, քունը մակերեսային է, տագնապային, հանգստություն չբերող, առավոտյան հաճախ դիտարկվում է քնկոտություն
Ֆիզիկական ախտանիշներ
- Գլխացավեր, սրտի ցավեր, ցավեր որովայնի շրջանում
- Հաճախ արտահայտվող հոգնածության զգացում, բարձրացված հոգնածություն, աշխատունակության ընդհանուր անկում
- Պանիկ ատալաներ, ճնշման տատանումներից գլխապտույտներ և աչքերի առջև սևացում
- Վեստիբուլյար ապարատի խանգարումներ՝ հավասարակշռություն պահպանելու բարդություններ, գլխապտույտներ
- Ախորժակի խանգարումներ (գերսնում, թերսնում, սովի զգացում, բայց արագ հագեցում սնունդ ընդունելու ժամանակ)
- Քնի խանգարումներ (անքնություն)՝ քուն մտնելու դժվարություններ, վաղ արթնացում, գիշերային արթնացումներ, քնից հետո հանգստացած լինելու զգացումի բացակայություն, մղձավանջային երազներ։
- Ֆիզիկական ցավի հոգեբանական ապրումներ (պսիխալգիա), սեփական առողջության մասին ավելցուկային հոգածություն, մինչև իպոխոնդրիա
- Վեգետատիվ խանգարումներ՝ քրտնարտադրություն, սրտխփոց, զարկերակային ճնշման տատանումներ, ստամոքսի աշխատանքի խանգարումներ, հազ, միզարձակման հաճախացած ցանկություններ, լուծ
- Երբեմն՝ լիբիդոյի և պոտենցիայի ցածրացում։
- Խոսքի դեֆեկտներ (կակազություն)
Բուժում
Գոյություն ունեն նևրոզների բուժման բազմաթիվ մեթոդներ։ Նևրոզների բուժման ժամանակ կիրառում են հոգեթերապիա և դեղորայքային բուժում՝ հակադեպրեսանտների, տրանկվիլիզատորների և նեյրոլեպտիկների կիրառությամբ։
Որոշ հոգեբույժներ և հոգեբաններ համարում են, որ նևրոզների և նևրոտիկ հակազդումների բուժման հիմնական մեթոդ է հանդիսանում հոգեթերապիան։ Այս պահին գոյություն ունեն հոգեթերապևտիկ օգնության բազմաթիվ ուղղություններ և մեթոդներ։ Դրանք բաժանվում են պատոգենետիկների, որոնք ազդում են նևրոզի պատճառի և անձի մեջ այն պահող պրոցեսի վրա և ախտանիշային կամ օգնող, որոնք արդյունավետ աշխատում են միայն պաթոգենետիկ մեթոդների հետ միասին, իսկ իրենք իրենցով ունենում են միայն ժամանակավոր, ախտանիշները թեթևացնող ազդեցություն։
Պաթոգենետիկների շարքին է դասվում հոգեդինամիկ, էկզիստենցիալ, ինտերպերսոնալ, կոգնիտիվ, համակարգային, ինտեգրատիվ, գեշտալտ թերապիաները։
Ախտանիշայինի դասին են դասվում վարքային թերապիան, հիպնոթերապիան, մարմնակողմնորոշիչ թերապիան, էքսպոզիցիոն թերապիան, շնչառական գիմնաստիկայի տեխնիկաները, արտ-թերապիան, երաժշտաթերապիան և այլն։
Նեվրոզը հանդիսանում է մարդու դառնալի վիճակ և բավականին լավ է ենթարկվում հոգեթերապևտիկ բուժման։ Բուժական թերապիան այս դեպքում հանդիսանում է միայն հոգեթերապևտիկ պրոցեսի կատալիզատոր և նևրոզների ժամանակ, ոչ մի դեպքում չի կարող դիտարկվել որպես հիմնական թերապիայի միջոց։ Հազվադեպ լինում են նևրոզից ինքնուրույն բուժման դեպքեր՝ կոնֆլիկտի լուծման արդյունքում, ի շնորհիվ անձի ակտիվ անձնային աճի, կոնֆլիկտի ակտուալության կորստի արդյունքում, նախկին առողջ կյանքին վերադարձի շնորհիվ և այլն։
Օբսեսիվ-Կոմպուլսիվ խանգարման ժամանակ, որպես բուժման առաջին գիծ խորհուրդ է տրվում Կոգնիտիվ-Վարքային Թերապիայի (ԿՎԹ) կամ Նեյրո-Լինգվիստիկ Ծրագրավորման (ՆԼԾ) և հակադեպրեսանտների կիրառումը։ Բացի կոգնիտիվ-վարքային թերապիայի և ՆԼԾ-ի, կիրառվում է նաև հոգեդինամիկ թերապիան կամ հոգեվերլուծությունը, սակայն դրանց արդյունավետությունը, համեմատած ԿՎԹ-ի և ՆԼԾ-ի անբավարար է։ ԿՎԹ-ն և ՆԼԾ-ն հանդիսանում են հոգեթերապիայի այն ուղղությունները, որոնց արդյունավետությունը օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման ժամանակ հաստատված է հսկվող փորձարկումներով։
Օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման կոգնիտիվ թերապիայի ժամանակ կիրառում են ադապտիվության ուսուցում՝ տեխնիկա, որի ժամանակ թերապևտը ձգտում է նորից ու նորից այցելուի մոտ առաջացնել կպչուն մտքեր, ենթադրելով, որ արդյունքում, այդպիսի մտքերը կկորցնեն իրենց սպառնացող նշանակությունը և դա կդառնա տագնապի ցածրացման պատճառ։ Կիրառվում է նաև պատասխանի թաքնված կանխման տեխնիկան՝ թերապեվտները սովորեցնում են այցելուներին զսպել իրենց կամ շեղվել կպչուն գործողություններ կատարելուց, որոնք կարող են առաջանալ ադապտիվության ուսուցման ժամանակ։ Կոգնիտիվ տեսության համակիրների կարծիքով, տվյալ խանգարումը առաջանում է անցանկալի, տհաճ մտեր ունենալու մարդու նորմալ հատկությունից՝ որոշ մարդիկ, անցանկալի մտքերը համարում են այնքան զզվելի ու այնքան մեծ լարվածություն ստեղծող, որ ջանում են հեռացնել դրանց կամ խուսափել դրանցից։ Այդ ճիգերը բերում են կպչուն գործողությունների, որոնք ժամանակավորապես փոքրացնում են դիսկոմֆորտը և արդյունքում կրկնվում են նորից ու նորից, իսկ կպչուն մտքերից ձերբազատվելու փորձերը բերում են դրանց հետ կապված տագնապի մեծացման։
ԿՎԹ-ն և ՆԼԾ-ն կիրառվում է նաև այլ նևրոզների դեպքում։ Այսպես, գեներալիզացված տագնապային խանգարման դեպքում, սովորաբար կիրառում են երկու կոգնիտիվ մոտեցում։ Ըստ դրանցից մեկի, որը ստեղծվել է Էլլիսի ու Բեկի տեսությունների վրա, հոգեթերապևտները օգնում են այցելուներին փոխել ոչ ադեկվատ համոզմունքները, որոնք ենթադրաբար ընկած են իրենց խանգարումների հիմքում։ Ըստ մյուսի, նրանք սովորեցնում են այցելուներին իրեն «հավաքել իրենց ձեռքը» սթրեսի իրավիճակում։ Ֆոբիաների ժամանակ, վարքային թերապիայի կողմնակիցները կիրառում են ազդեցության թերապեվտիկ մեթոդներ, որի ընթացքում, վախերով մարդիկ ենթարկվում են իրենց վախեցնող առարկաների կամ իրավիճակների ազդեցության՝ օրինակ՝ ագորաֆոբիայով տառապող մարդկանց, սովորեցնում են ավելի ու ավելի հեռանալ տնից ու այցելել հանրային վայրեր։ Պանիկ ատակաների դեպքում, կոգնիտիվ թերապևտները փորձում են ուղղել մարդկանց կողմից իրենց մարմնային զգացողությունների սխալ մեկնաբանությունները՝ մասնավորապես, Բեկը բացատրում էր իր այցելուներին, որ իրենց զգացած ֆիզիկական զգացողությունները իրենց մեջ վնաս չեն ներառում, պատմում էր նրանց պանիկայի նոպաների բնության մասին, ֆիզիոլոգիական զգացողությունների իրական պատճառների և այցելուների կողմից, իրենց զգացածը սխալ մեկնաբանելու միոտւմների մասին։
Նևրոզների ժամանակ կիրառվում է նաև հոգեվերլուծություն։ Հոգեվերլուծաբանական դպրոցներից շատերի կարծիքով, անհրաժեշտ է, որ այցելուն գիտակցի իր հակասությունները, կառուցի իր անձի ավելի հստակ պատկեր։ Հոգեթերապիայի գլխավոր խնդիրը կայանում է նրանում, որպեսզի օգնեն այցելուին գիտակցել բոլոր փոխկապակցվածությունները, որոնց համակցությունը որոշում է նևրոզի սահմանումը։ Հոգեթերապիայի արդյունքը կայանում է՝ այցելուների կյանքի փորձի, այդ փորձով ձևավորված համակարգի, շրջապատի հետ նրա հարաբերությունների, իրավիճակի որոբ նրանք գալիս են հակասությունների և հիվանդության արտահայտումների միջև եղած իրական հարաբերակցության գիտակցման մեջ։ Շատ կարևոր է հանդիսանում այդ ընթացքում, այցելուի ուշադրությունը հրավիրել ոչ միայն իր սուբյեկտիվ ապրումների ու գնահատականների վրա, այլև նրա սոցիալական միջավայրի արտաքին պայմանների և նրա առանձնահատկությունների վրա։
Կարեն Հորնին համարում էր, որ սեփական հակասությունների գիտակցումը կատեգորիկ բավարար չէ, անհրաժեշտ է ստեղծել անձի փոփոխության համար հոգեթերապևտիկ պայմաններ, որոնք թույլ կտան նրան հեռանալ աշխարհից պաշտպանվելու նևրոտիկ միջոցներից։
Հոգեվերլուծությունը հաճախ ենթարկվում է քննադատության։ 1994 թվականին, Կլաուս Գրավեն, մի խումբ գիտնականների հետ հրապարակեց 897 ամենակարևոր էմպիրիկ հետազոտությունների մետավերլուծություն, որոնք նվիրված էին հոգեվերլուծության և նրա նման հոգեթերապևտիկ մեթոդիկաների արդյունավետությանը։ Գրավեն եկավ եզրակացության, որ հոգեվերլուծության երկարատև կիրառության համար բացակայում են դրական ցուցանիշներ (1017 հանդիպում, 6 տարի և ավելի ընթացքում), հոգեվերլուծության երկարատև կիրառման ժամանակ, զգալիորեն բարձրանում է յաթրոգեն էֆեկտների ռիսկը, իսկ հոգեվերլուծության կարճատև կիրառությունը (57 հանդիպում, մեկ տարվա ընթացքում), քիչ արդյունավետություն ունի վախերով, ֆոբիաներով և հոգեմարմնական խանգարումներով այցելուների դեպքում։ Գրեյվը եկել է նաև եզրակացության, որ վարքային թերապիան երկու անգամ ավելի արդյունավետ է հոգեվերլուծականից։
Ամերիկացի հոգեբան Ալբերտ Էլլիսը իր «Արդյո՞ք վնասակար է հոգեվերլուծությունը» հոդվածում, տվել է հոգեվերլուծության կիրառման հնարավոր վնասի մասին իր գնահատականը։ Մասնավորապես նա պնդում է, որ հոգեվերլուծությունն ամբողջությամբ կառուցված է սխալ նախապայմանների վրա, այն այցելուներին հեռացնում է՝ իրենք իրենց վրա շախատելու կարիքից, տալիս է նրանց արդարացված անգործություն։ Եվ որ հոգեվերլուծության անարդյունավետության պատճառով (անիմաստ ծախսված միջոցներ և ժամանակ), ԱՄՆ-ում, շատ այցելուների մոտ կորում է վստահությունը հոգեթերապիայի նկատմամբ ամբողջությամբ։ Փիլիսոփայության դոկտոր և սկեպտիկ Ռ. Տ. Քէրրոլը, իր «Սկեպտիկի բառարան» գրքում, քննադատում է մանկական տրավմաների մասին պահպանված հիշողության անգիտակցականի հոգեվերլուծականն հայեցակարգը, որպես ինպլիցիդ հիշողության մասին ժամանակակից պատկերացումներին հակասող։
Սահմանային խանգարումներով տառապող պացիենտները, հաճախ հատուկ ընկալունակ են հոգեմետ միջոցների կողմնակի էֆեկտների նկատմամբ։ Որոշ հոգեֆարմակոլոգիկ միջոցներին բնորոշ է, որ նրանց կողմնակի էֆեկտները նման են նևրոտիկ արտահայտումներին և որպես հետևանք թերապիայի ընթացքում, դրանք ունենում են ուժեղանալու հնարավորություն։
Նևրոզի բուժման մեջ կարևորագույն դեր ունեն նաև հիպնոսն ու աուտոգեն մարզումները։
Եթե նևրոզը առաջացել է սեզոնային դեպրասիայից, ապա դրա բուժման և պրոֆիլակտիկայի համար կիրառում են նաև արևոտ օրերին զբոսանքներ կամ լուսաբուժություն։
Պրոֆիլակտիկա
Առաջնային հոգեպրոֆիլակտիկա՝
- Աշխատավայրում և կենցաղում կանխել հոգետրավմատաիկ ազդեցությունները
- Կանխել յաթրոգենիաներն ու դիդակտոգենիաները (երեխայի ճիշտ դաստիարակություն, օրինակ՝ եթե նրա մեջ չսերմանվի կարծիք, իր անլիարժեքության կամ գերադասության մասին, չսերմանվի խոր վաղի ու մեղքի զգացում «կեղտոտ» արարքներ կատարելու ժամանակ, ունենա առողջ հարաբերություններ ծնողների հետ)
- Ընտանեկան կոնֆլիկտների կանխում
Երկրորդային հոգեպրոֆիլակտիկա (ռեցիդիվների կանխարգելում)՝
- Զրույցների (բուժում համոզմունքով) ինքնաներշնչման և ներշնչման միջոցով հիվանդների վերաբերմունքի փոփոխումը հոգետրավմատիկ իրավիճակների նկատմամբ։ Դրանց բացահայտման դեպքում ժամանակին բուժում։ Պարբերաբար դիսպանսերիզացիայի անցկացում
- Բնակարանում և աշխատավայրում լուսավորության ավելացում՝ վերացնել մուգ վարագույրները, կիրառել վառ լուսավորություն, մաքսիմալ օգտագործել օրվա լուսավոր ժամանակը, լուսաբուժություն։ Լույսը նպաստում է սերոտոնինի արտադրությանը
- Ընդհանուր ամրացում և վիտամինային թերապիա, բավարար քուն
- Դիետոթերապիա (լիարժեք սնունդ, հրաժարում սուրճից, ալկոհոլային խմիչքներից և այլն)
- Այլ հիվանդությունների ժամանակին և ադեկվատ բուժում՝ էնդոկրին, սիրտ-անոթային, հատկապես գլխուղեղի անոթների աթերոսկլերոզի, չարորակ նորագոյացությունների, երկաթ- և վիտամին B12-դեֆիցիտային անեմիայի։
- Պարտադիր խուսափում հարբեցողության առաջացումից, մանավանդ ալկոհոլիզմից, թմրամոլությունից և տոքսիկոմանիայից։