Գողը՝ գողանում է։
Հիմարը՝ վերցնում է առանց հարցնելու։
Սա մի սովորական պատմություն է։ Այսպիսի պատմություններ շատ շատ կան – բոլորը չես հաշվի։ Ուղղակի ոչ բոլոր այդ պատմություններն են խելք ու իմաստություն սովորեցնում։ Իսկ այ Ստեփանի բախտը, այդ իմաստով բերեց՝
Բարձր լեռներում, այնտեղ, որտեղ մարդու ոտքը հազվադեպ է լինում, շատ վաղուց, իր համեստ խրճիթում ապրում էր մի մեծ զորական, ում անուն էր Սայխի-Օրա։ Նա անպարտելի էր և հզոր լեռան պես։ Հանգիստ էր և սառը ամեն բանի նկատմամբ, իր սիրած թրի պողպատի պես։ Թվում էր թե այդ զորականի զրահների տակ, ոչ թե սիրտ է այլ սառցակալած քար։
Ոչինչ չէր հետաքրքրում Սայխի-Օրային, բացի մի բանից՝ իր չքնաղ թրից։ Այդ թուրը զորականին էր հասել իր մեծ ուսուցչից։
Սպասում եմ Քեզ, իմ սիրտ։
Սպասում եմ Քեզ, իմ վառ լույս։
Սպասում եմ Քեզ, ջերմանամ։
Սպասում եմ Քեզ, հարյուր տարի։
Այդ անտառում շատ հեշտ էր մոլորվել։ Ամենուր այդ ոլոր-մոլոր արահետներն էին։ Սակայն անտառահատը սովոր էր։ Նա բոլոր արահետները՝ իր հինգ մատի պես գիտեր, այդ պատճառով էլ առանց մտահոգությամբ էր քայլում անտառով։ Իսկ այ այսօր, նրա հետ մի տարօրինակ բան կատարվեց՝ արդեն մթնում էր, իսկ նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում անտառից դուրս գալ – կամ սովորականից ավելի դանդաղ էր գնում, կամ էլ այսօր սովորականից ավելի վաղ էր մթնում։ Բոլոր հաշվարկներով արդեն հասկանալի էր, որ մինչ վերջնական մթնելը տուն չի հասնի։ Դե ինչ, միայն մեկ բան էր մնացել՝ ուղղվել դեպի այն կորած վայրը, որտեղ կանգնած է «հեքիաթային» տնակը։
Նա այնքան երկար էր բազմած գահին, որ ուժե չէր էլ հիշում, թե երբ էր իր կյանքը այլ եղել։ Ե՞րբ է վերջին անգամ քնել, չզգալով գլուխը սեղմող թագի անասելի ու ծանր ցավը։ Մի՞թե իր կյանքը երբևէ եղել է թեթև և անբռնազբոս։ Իսկ տարեցտարի թագն ավելի ու ավելի էր ծանրանում, ու ավելի հուսահատ ու ուժեղ էր այն մխրճվում իր ոսկյա օղակապով նրա գանգի մեջ, անասելի ցավ պատճառելով նրան։ Ինչպես էր նա հոգնել այդ ցավից։ Բայց դրա փոխարեն նա արքա էր։ Չէ, այդպես չէ – նա ՀԱՎԵՐԺ արքա էր։ «Միայն թե ինչու՞ ոչ-ոք չի ուզում իմ իշխանությանը տիրանալ, - վերջին ժամանակներում ավելի ու ավելի հաճախ էր մտորում նա։ - Մի՞թե ոչ-ոք չի ուզում իմ տեղը զբաղեցնել։ Զարմանալի է...»։
Դու իմ առջև բացում ես աշխարհը,
կարծես առաջին անգամ,
և այդ աշխարհը ահռելի մեծ է թվում,
իսկ երկինքը անծայրածիր։
Ամեն բան այ այսպես է եղել։ Մի անգամ, գնում էր իր համար Իգնատը սարերով ու անտառներով։ Գնում էր իր համար, գնում, և ոչ մի բանի մասին չէր մտածում։ Իսկ այստեղ, հանկարածակի իր առջև քարերի վրա մի աղջիկ է նստած։ Եվ այնքան գեղեցիկ։ Նայում է Իգնատը ուշադիր գեղեցկուհուն և լռում, կարծես բերանը ջուր առած լինի։ Իսկ աղջիկը, Իգնատին է նայում, խորամանկ ժպտում և ասում՝
- Դե ինչ, - բարի մարդ, - դու՞ր եմ գալիս ես քեզ։ Երևի նախկինում երբեք նման գեղեցկուհի չես հանդիպել։
Ապրում էր աշխարհի երեսին մի սովորական Հովիվ։ Նա ինքն իրեն այդպես էր անվանում։ Շրջապատող մարդկանց նա տարօրինակ էր թվում։ Եվ ինչու տարօրինակ չթվար, եթե ամեն առավոտ, լույսի առաջին շողերի հետ, Հովիվը իր երևակայած հոտը, որպիսին երբեք էլ չէր ունեցել տանում էր կանաչ մարգագետիններ և արածացնում էր մինչև ուշ գիշեր։
Մարդիկ ծիծաղում եին Հովվի վրա։
Մի ուսուցիչ անընդհատ ասում էր իր աշակերտներին՝ «Հետևեք ճախրող թռչուններին։ Երբ դուք նայում եք ճախրող թռչունին, դուք տեսնում եք նրա թևերի շարժումը և այդ ժամանակ դուք այն ձեռք եք բերում։ Եվ թող այդ թևերը լինեն ձեր ամենախիզախ հույսը, երազանքը գաղափարը կամ ցանկությունը։ Քանզի հենց այդ թևերը ձեզ հնարավորություն կտան ճախրել»։
Ապրում էր աշխարհիս երեսին մի մեծ հերոս, Թեմիր-Խան անունով։ Հերոսի մեծությունը նրանում էր, որ մի անսովոր սուր ուներ – հրե սուր։ Ոչ-ոք չէր կարող դիմակայել այդ սրի ուժին։ Անհաղթելի էր Թեմիր-Խանը և նրա փառքի մասին խոսում էին աշխարհիս երեսին ամենուր։ Թեմիր-Խանը իր փառքը վայելում էր և դրա մասին ավելորդ անգամ հիշեցնել էլ չէր մոռանում։
- Տես, հերոս, - զգուշացնում էին իմաստունները, - կգտնվի քո ուժի դիմաց մի ուրիշ ուժ, որին չես կարողանա հաղթել քո հրե սրով։
Երկար, լայն գետով, որը փայլում է իր կապույտ ջրերով երկու ափերի միջև, ափից՝ ափ է լողում, օրեցօր մի սովորական նավավար, Շումի անունով։
Վարում է նա իր նավը և գիշերը, և ցերեկը, մի՝ Թայխու ափից, մյուսը՝ Գուխու ափ, տեղափոխելով մարդկանց իրենց անհետաձգելի գործերն անելու։
Տարիքն էլ նավավար Շումիի անհնար էր հաշվել – շատ տարիներ էր ապրում։
Հին առասպելը պատմում է այն մասին, թե ինչպես խիզախ զորական Չան-Խու Բինը իր ճանապարհին հանդիպեց Հրե Վիշապին։
Դա տեղի է ունեցել շատ վաղուց։ Հազարավոր տարիներ առաջ։
Մեծ զորական Չան-Խու Բինը, երկար արշավից վերադառնում էր տուն։ Քայլում էր զորականը սարերով, վաղուց մոռացված կածաններով, շրջանցելով մութ քարանձավները, խոր կիրճերը, կախ ժայռերը։
Այդ մարդը մուտք գործեց անձայն, կարծես բոլորովին էլ չէր քայլում, այլ ուղղակի լողում էր երկնքում։ Փաթաթված հին և կեղտոտ թիկնոցով՝ մինչ ունքերը, նա, ոչ-ոքի կողմից չկանգնեցվելով մոտեցավ գահին։ Պահնորդները, փոքրիկ երեխաների պես, շփոթված նայում էին միմյանց վրա, անընդհատ հայացք գցելով արքայի վրա։ Արքան, ով նստած էր գահին, լարվեց։ Նրա աչքերում զայրույթ առկայծեց։
- Ո՞վ հանդգնեց ինձ մոտ թողնել այս ռամիկին։
Ժամանակին, շատ վաղուց աշխարհի երեսին ապրում էր դարբին Օլաա Վորգանդտը։ Սրեր պատրաստելու այդպիսի վարպետ ոչ մի երկրում չկար։ Նրա վարպետական ձեռքերից կենդանի սայրեր էին դուրս գալիս։ Բոլոր մեծ զորականները, որոնք երբևէ իրենց ձեռքն էին վերցրել Օլավ Վորգանդտի կենդանի սրսրեը, պնդում էին, որ լսել են սայրերի ձայնը և զգացել են դրանց սառը շունչը։
Արտասովոր դարբինը իր կյանքի ընթացքում շատ սրեր էր կռել, և դրանք բոլորը հավատարիմ ծառայել էին իրենց տերերին։
Չքնաղ, բայց մի փոքր տխուր այս պատմությունը տեղի է ունեցել Մարդիգաֆ անունով մի մոռացված երկրում, որտեղ շատ վաղուց գտնվում էր մի հանելուկային թագավորություն, որը կառուցված էր ավազից։ Եվ այդ արտասովոր ստեղծագործությունով կառավարում էր ավազե թագուհին։ Ինչպես սահմանված է բոլոր թագավորական անձանց համար, նա բազմում էր գլխավոր պալատի գահին։
Առասպելները պատմում էին, որ ավազե թագավորությունը բարձրացվել էր շատ դարեր առաջ, մի հոյակապ քանդակագործի կողմից, որի անունը, ցավոք, չէր պահպանվել։
Մի մոռացված հինավուրձ երկրում, շատ վաղուց ապրում էր մի խիզախ պատանի, Դոբրիան անունով։ Անվախ ու խիզախ էր նա, ուժեղ ու արի։ Ոչ ոք չէր կարող նրա հետ համեմատվել կռվի մեջ։ Եվ արդեն նրա կյանքի օրոք նրա մասին առասպելներ էին պատմում։
- Եվ որտեղի՞ց ես դու քո ուժն ու արիությունը վերցնում, - հիացմունքով Դոբրիանին էին ասում իր ընկերները։
- Իմ ուժը, - պատասխանում էր Դոբրիանը,
Մի փոքրիկ գյուղակում ապրում էր Իվանը, գեղեցիկ և աշխատասեր մի տղա։ Եվ ամեն բան նա ուներ՝ և տուն, որը հորից էր ժառանգել, և դարփնի գործն էր նրա մոտ ստացվում և հարսնացուներից պրծում չկար, իսկ մայրը, նրա համար հոգին չէր խնայում։ Ոչ թե տղա էր այլ ոսկի։ Բայց միևնույն է չէր ամուսնանում։ Էլ այսպես, էլ մի ուրիշ կերպ մայրը համոզում էր նրան, արդեն լավագույն հարսնացուներին տուն էր բերում, կարկանդակով էր կերակրում, իսկ Իվանը ոչ մի կերպ ամուսնանալ չէր ուզում։ Դե ինչ անես։
- Ի՞նչ հարսնացու ես դու ուզում, - բարկանում էր մայրը։
Մի հասարակ մարդ Բէյ անունով անտառ գնաց հատապտուղներ հավաքելու։ Երկար քայլեց և թափառեց նա անտառի թավուտներով, և այդպես էլ ոչ մի հատապտուղ չգտավ՝ բախտը չէր բերում։ Այդ ամբողջ ժամանակ, անբախտ մարդու հետևից անթարթ հետևում էր արջը։ Ուժասպառ, Բէյը իր դատարկ կողովը գետնին դրեց և ծանր հոգոց հանեց, ու մեկ էլ տեսավ, որ թփերի ետևից մի ահռելի արջ դուրս եկավ ետևի թաթերի վրա քայլելով։ Բէյը սարսափից քար կտրեց՝ փախչելը – հիմարություն կլինի, իսկ տեղում մնալն էլ մահվան հավասար է։ Այ սա արդեն սատանայական անհաջողություն է։
Աշխարհի երեսին ապրում էր գեղեցկուհի Մարյան։ Մի հասարակ, աշխատասեր աղջիկ։ Նա խողճ ընտանիքից էր սերում, բայց բոլորովին դրանից չէր ամաչում։
- Աղքատությունից ամաչելը նույնն է, ինչ հարստությունով պարծենալ, - ասում էր Մարյան։ - Թե մեկը, թե մյուսը՝ սարսափելի հիմարություններ են։
Եվ եկավ ժամանակը որ Մարյան ամուսնանա։
