Ամեն բան այ այսպես է եղել։ Մի անգամ, գնում էր իր համար Իգնատը սարերով ու անտառներով։ Գնում էր իր համար, գնում, և ոչ մի բանի մասին չէր մտածում։ Իսկ այստեղ, հանկարածակի իր առջև քարերի վրա մի աղջիկ է նստած։ Եվ այնքան գեղեցիկ։ Նայում է Իգնատը ուշադիր գեղեցկուհուն և լռում, կարծես բերանը ջուր առած լինի։ Իսկ աղջիկը, Իգնատին է նայում, խորամանկ ժպտում և ասում՝
- Դե ինչ, - բարի մարդ, - դու՞ր եմ գալիս ես քեզ։ Երևի նախկինում երբեք նման գեղեցկուհի չես հանդիպել։
Ապրում էր աշխարհի երեսին մի սովորական Հովիվ։ Նա ինքն իրեն այդպես էր անվանում։ Շրջապատող մարդկանց նա տարօրինակ էր թվում։ Եվ ինչու տարօրինակ չթվար, եթե ամեն առավոտ, լույսի առաջին շողերի հետ, Հովիվը իր երևակայած հոտը, որպիսին երբեք էլ չէր ունեցել տանում էր կանաչ մարգագետիններ և արածացնում էր մինչև ուշ գիշեր։
Մարդիկ ծիծաղում եին Հովվի վրա։
Մի ուսուցիչ անընդհատ ասում էր իր աշակերտներին՝ «Հետևեք ճախրող թռչուններին։ Երբ դուք նայում եք ճախրող թռչունին, դուք տեսնում եք նրա թևերի շարժումը և այդ ժամանակ դուք այն ձեռք եք բերում։ Եվ թող այդ թևերը լինեն ձեր ամենախիզախ հույսը, երազանքը գաղափարը կամ ցանկությունը։ Քանզի հենց այդ թևերը ձեզ հնարավորություն կտան ճախրել»։
Ապրում էր աշխարհիս երեսին մի մեծ հերոս, Թեմիր-Խան անունով։ Հերոսի մեծությունը նրանում էր, որ մի անսովոր սուր ուներ – հրե սուր։ Ոչ-ոք չէր կարող դիմակայել այդ սրի ուժին։ Անհաղթելի էր Թեմիր-Խանը և նրա փառքի մասին խոսում էին աշխարհիս երեսին ամենուր։ Թեմիր-Խանը իր փառքը վայելում էր և դրա մասին ավելորդ անգամ հիշեցնել էլ չէր մոռանում։
- Տես, հերոս, - զգուշացնում էին իմաստունները, - կգտնվի քո ուժի դիմաց մի ուրիշ ուժ, որին չես կարողանա հաղթել քո հրե սրով։
Երկար, լայն գետով, որը փայլում է իր կապույտ ջրերով երկու ափերի միջև, ափից՝ ափ է լողում, օրեցօր մի սովորական նավավար, Շումի անունով։
Վարում է նա իր նավը և գիշերը, և ցերեկը, մի՝ Թայխու ափից, մյուսը՝ Գուխու ափ, տեղափոխելով մարդկանց իրենց անհետաձգելի գործերն անելու։
Տարիքն էլ նավավար Շումիի անհնար էր հաշվել – շատ տարիներ էր ապրում։
Հին առասպելը պատմում է այն մասին, թե ինչպես խիզախ զորական Չան-Խու Բինը իր ճանապարհին հանդիպեց Հրե Վիշապին։
Դա տեղի է ունեցել շատ վաղուց։ Հազարավոր տարիներ առաջ։
Մեծ զորական Չան-Խու Բինը, երկար արշավից վերադառնում էր տուն։ Քայլում էր զորականը սարերով, վաղուց մոռացված կածաններով, շրջանցելով մութ քարանձավները, խոր կիրճերը, կախ ժայռերը։
Այդ մարդը մուտք գործեց անձայն, կարծես բոլորովին էլ չէր քայլում, այլ ուղղակի լողում էր երկնքում։ Փաթաթված հին և կեղտոտ թիկնոցով՝ մինչ ունքերը, նա, ոչ-ոքի կողմից չկանգնեցվելով մոտեցավ գահին։ Պահնորդները, փոքրիկ երեխաների պես, շփոթված նայում էին միմյանց վրա, անընդհատ հայացք գցելով արքայի վրա։ Արքան, ով նստած էր գահին, լարվեց։ Նրա աչքերում զայրույթ առկայծեց։
- Ո՞վ հանդգնեց ինձ մոտ թողնել այս ռամիկին։
Ժամանակին, շատ վաղուց աշխարհի երեսին ապրում էր դարբին Օլաա Վորգանդտը։ Սրեր պատրաստելու այդպիսի վարպետ ոչ մի երկրում չկար։ Նրա վարպետական ձեռքերից կենդանի սայրեր էին դուրս գալիս։ Բոլոր մեծ զորականները, որոնք երբևէ իրենց ձեռքն էին վերցրել Օլավ Վորգանդտի կենդանի սրսրեը, պնդում էին, որ լսել են սայրերի ձայնը և զգացել են դրանց սառը շունչը։
Արտասովոր դարբինը իր կյանքի ընթացքում շատ սրեր էր կռել, և դրանք բոլորը հավատարիմ ծառայել էին իրենց տերերին։
Չքնաղ, բայց մի փոքր տխուր այս պատմությունը տեղի է ունեցել Մարդիգաֆ անունով մի մոռացված երկրում, որտեղ շատ վաղուց գտնվում էր մի հանելուկային թագավորություն, որը կառուցված էր ավազից։ Եվ այդ արտասովոր ստեղծագործությունով կառավարում էր ավազե թագուհին։ Ինչպես սահմանված է բոլոր թագավորական անձանց համար, նա բազմում էր գլխավոր պալատի գահին։
Առասպելները պատմում էին, որ ավազե թագավորությունը բարձրացվել էր շատ դարեր առաջ, մի հոյակապ քանդակագործի կողմից, որի անունը, ցավոք, չէր պահպանվել։
Մի մոռացված հինավուրձ երկրում, շատ վաղուց ապրում էր մի խիզախ պատանի, Դոբրիան անունով։ Անվախ ու խիզախ էր նա, ուժեղ ու արի։ Ոչ ոք չէր կարող նրա հետ համեմատվել կռվի մեջ։ Եվ արդեն նրա կյանքի օրոք նրա մասին առասպելներ էին պատմում։
- Եվ որտեղի՞ց ես դու քո ուժն ու արիությունը վերցնում, - հիացմունքով Դոբրիանին էին ասում իր ընկերները։
- Իմ ուժը, - պատասխանում էր Դոբրիանը,
Մի փոքրիկ գյուղակում ապրում էր Իվանը, գեղեցիկ և աշխատասեր մի տղա։ Եվ ամեն բան նա ուներ՝ և տուն, որը հորից էր ժառանգել, և դարփնի գործն էր նրա մոտ ստացվում և հարսնացուներից պրծում չկար, իսկ մայրը, նրա համար հոգին չէր խնայում։ Ոչ թե տղա էր այլ ոսկի։ Բայց միևնույն է չէր ամուսնանում։ Էլ այսպես, էլ մի ուրիշ կերպ մայրը համոզում էր նրան, արդեն լավագույն հարսնացուներին տուն էր բերում, կարկանդակով էր կերակրում, իսկ Իվանը ոչ մի կերպ ամուսնանալ չէր ուզում։ Դե ինչ անես։
- Ի՞նչ հարսնացու ես դու ուզում, - բարկանում էր մայրը։
Մի հասարակ մարդ Բէյ անունով անտառ գնաց հատապտուղներ հավաքելու։ Երկար քայլեց և թափառեց նա անտառի թավուտներով, և այդպես էլ ոչ մի հատապտուղ չգտավ՝ բախտը չէր բերում։ Այդ ամբողջ ժամանակ, անբախտ մարդու հետևից անթարթ հետևում էր արջը։ Ուժասպառ, Բէյը իր դատարկ կողովը գետնին դրեց և ծանր հոգոց հանեց, ու մեկ էլ տեսավ, որ թփերի ետևից մի ահռելի արջ դուրս եկավ ետևի թաթերի վրա քայլելով։ Բէյը սարսափից քար կտրեց՝ փախչելը – հիմարություն կլինի, իսկ տեղում մնալն էլ մահվան հավասար է։ Այ սա արդեն սատանայական անհաջողություն է։
Աշխարհի երեսին ապրում էր գեղեցկուհի Մարյան։ Մի հասարակ, աշխատասեր աղջիկ։ Նա խողճ ընտանիքից էր սերում, բայց բոլորովին դրանից չէր ամաչում։
- Աղքատությունից ամաչելը նույնն է, ինչ հարստությունով պարծենալ, - ասում էր Մարյան։ - Թե մեկը, թե մյուսը՝ սարսափելի հիմարություններ են։
Եվ եկավ ժամանակը որ Մարյան ամուսնանա։
Ապրում էր աշխարհի երեսին մի հասարակ մարդ, Ֆատախ անունով, միայն թե շատ կարճ հասակ ուներ նա։
- Թզուկ, - նրա հետևից սովորաբար գոռում էին դաժան մարդիկ։
Բայց չնայած իր բոյին, Ֆայտախը հոյակապ մարդ էր, ոսկի ձեռքեր ուներ, իսկ գլուխը պայծառ էր։ Ինչ որ չէր սկսում անել, ամեն բան հոյակապ էր ստացվում։
Ավարտվեց երկար պատերազմը։ Պատերազմից՝ հարազատ վայրեր արշավեց Իգորը։ Տուն ներս վազեց, գեղեցկուհի-կնոջն է փնտրում, սիրելի Ալյոնուշկային։ Նայում է, իսկ Ալյոնուշկան չկա ու չկա։
- Լքել է նա քեզ, տեր իմ, - ասաց Իգորին տեղացի մի ծեր կին։ - Փախել է նա թավ անտառնեչ, բարձր լեռներ տեղացի կախարդի հետ։ Դյութել է չարագործ-կախարդը, քո Ալյոնուշկային և տարել իր ոսկեզօծ պալատ։
Վերածվեց վայրկյանական Իգորը մոխրագույն գայլի, և վազեց իր կնոջը չարագործի ձեռքերից փրկելու։
Օձը՝ գորտի որս էր անում։ Գորտը վախից մտել էր իր փոքրի բունն ու քարացել էր, հույսով, որ օձը ներս չի սողա։ Օձը փորձեց գլուխը ներս խոթել բունը, բայց ցավոք, մուտքը շատ նեղ էր։ Սակայն Օձը շտապելու տեղ չուներ։ Նա հանգիստ տեղավորվեց բնի կողքը և սկսեց սպասել – վաղ թե ուշ հիմար Գորտը միևնույն է դուրս կցատկի իր նեղ թաքստոցից։
Եվ Օձը ճիշտ էր՝ շատ շուտով, Գորտը բնից դուրս եկավ և Օձը իրեն երկար սպասել չտվեց։ Միայն թե Գորտը զարմանալիորեն ճկուն դուրս եկավ և հրաշքով հասցրեց կրկին ներս թռչել իր բուն և թաքնվել։
Արյունով կծորա
դժբախտությունն երկնքից,
թանկարժեք քարերի կվերածվի,
որպեսզի երբևէ
Նայելով ամենին ոչ քո աչքերով,
Կթողնես քեզ առանց ճակատագրի և առանց իմացության։
Տեղի է ունեցել սա խոտհունձի ամենաթեժ ժամանակ։ Որոշեց Ֆյոդորը, վերջապես, ամուսնանալ Կատերինայի՝ հարևան աղջկա հետ, ով և գեղեցկությամբ էր առանձնանում բոլորից և խելք բաժանելիս Ատված նրան քիչ չէր տվել։
Հեռավոր կղզիներում, որոնց ափերը ողողում են անծայրածիր օվկիանոսի աղի ջրերը, շատ վաղուց գոյություն ուներ մի մեծ երկիր։ Նրա մեծությունը ոչ թե իր չափերի մեջ էր, այլ իմաստության, որը դարեդար թագավորում էր այդ երկրի արևի շոյած պտղաբեր հողերում։ Եվ խորհրդանիշ կար, որը այդ անմահ իմաստության մասին էր խոսում։ Այդ խորհրդանիշը – թագն էր։ Այն ձուլած էր ոսկուց, և նրա վրա պատկերված էր գունդուկծիկ եղած օձ։ Եվ այդ թագին արժանանում էր միայն ընտրյալը, ով այն դնելով իր գլխին կարող էր հպարտությամբ անվանվել՝ իմաստուն։
Ոսկին կուրացնում է, սերը կործանում է, երջանկությունը խլում է, կյանքը վերցնում է։
Ում մոտ հարստությունը հեշտությամբ է գալիս, նրան բարդ ճակատագիր է սպասվում։
Հին պատմություն է սա, բայց մարդիկ այն հիշում են։
Մի անգամ ստորերկրյա Թագուհին ցանկացավ որպես իր հավատարիմ ծառա ունենալ գեղատեսիլ Իլյաին։
