Սիլվիա Պլատի էֆեկտ – հոգեբան Ջեյմս Ս. Կաուֆմանի կողմից առաջարկված անվանում մի օրինաչափության, ըստ որի բոլոր ստեղծագործական մասնագիտությունների ներկայացուցիչներից, ավելի հակված են հոգեկան հիվանդությունների՝ բանաստեղծուհիները։ Անվանում կապված է ականավոր ամերիկացի բանաստեղծուհի Սիլվիա Պլատտի հետ, ով 1963 թվականին ինքնասպանությամբ վերջ տվեց իր կյանքին, 30 տարեկան հասակում։ Այլ ականավոր բանաստեղծուհիներից են, ովքեր ունեին հոգեկան առողջության հետ, մասնավորապես՝ Էմիլի Դիկինսոնը և Սառա Թիսդէյլը։
Կաուֆմանը անց է կացրել երկու հետազոտություն։ Առաջինում վերլուծվել են 1629 գրողների տվյալներ և հաստատվել է, որ բանաստեղծուհիները ավելի են հակված հոգեկան հիվանդությունների քան կին արձակագիրներն ու տղամարդ հեղինակները։ Երկրորդ հետազոտությունում, հետազոտվել եմ 520 ականավոր կանայք (գրականության, արվեստի այլ ոլորտների ներկայացուցիչներ, քաղաքական գործիչներ), և հաստատվել է, որ բանաստեղծուհիները ավելի հակված են հոգեկան հիվանդությունների քան արձակագիր կանայք, դերասանուհիները, նկարչուհիները և կին քաղաքական գործիչները։ Կաուֆմանի աշխատաքը ներշնչվել է՝ նմանատիպ արդյունքներով մի շարք ավելի վաղ կատարված հետազոտություններից, մասնավորապես՝ Առնոլդ Լյուդվիգի աշխատանքներից։
Ի՞նչ էֆեկտ է դա
Ոչ շատ վաղ անցյալում, հոգեբուժության ոլորտում անցկացվեցին հետազոտություններ շատ հաճախ հանդիպող ֆենոմենի մասով՝ ստեղծագործական անձերի մեծ մասը ընդհարվում է հոգեբանական հիվանդությունների հետ։ Տաղանդը ուղեկցվում է ամենատարբեր շեղումներով՝ դեպրեսիվ տրամադրություն, ինքնասպանության հակումներ, շիզոֆրենիա, տագնապային խանգարումներ։ հոգեկան հիվանդությունները որոշ դեպքերում կարող են դառնալ նույնիսկ իրական տաղանդի առաջացման պատճառ։ Ջեյմս Ս. Կաուֆմանը հատկապես հետաքրքրվել է այս ֆենոմենով և պարզել, որ հենց բանաստեղծուհիներն են ավելի հակված այս տիպի հոգեկան խանգարումների։ Այս բացահայտված օրինաչափությանը նա անվանել է «Սիլվիա Պլատի համախտանիշ»։
Հենց այս բանաստեղծուհուն է պատկանում հետևյալ հայտնի արտահայտությունը՝ «Մեռնելը – արվեստ է, ինչպես և այլ բաները։ Ես դրանում հավասարը չունեմ։ Ես դրանում դժոխքի համն եմ զգում։ Ինձ համար դա ճմարտությունից այն կողմ է։ Միգուցե հենց դրանում է իմ կոչումը»։ Արևմուտքում կուլտայի բանաստեղծուհին, ով արժանացել է Պուլիտցերյան մրացանակի բայց ավելի քիչ հայտնի էր Ռուսաստանում և ԽՍՀՄ երկրներում, եվրոպական գրականությունում դարձել էր խոստովանական պոեզիայի ժանրի հեղինակ։ Նրա ստեղծագործությունները լի են հուսահատությամբ և հոգեկան ապրումներով, մահվան մոտիվներով։
Ինչու՞ հենց Սիլվիա Պլատը
Որովհետև բանաստեղծուհու կենսագրությունը հատկապես վառ կերպով է արտացոլում այս համախտանիշի իմաստը։ Սիլվիա Պլատը ծնվել է 1932 թվականի հոկտեմբերի 27-ին, լավ ու բարեկեցիկ ընտանիքում որը ապրում էր ԱՄՆ Մասսաչուսետսի նահանգում։ Թվում էր, թե այս աղջկա ճակատագիրը կլինի չափազանց բարեկեցիկ և ճիշտ – նա սովորում էր գերազանց գնահատականներով, և միշտ ձգտում էր ուրախացնել ծնողներին իր հաջողություններով։ Սակայն իր հանգիստ կյանքում առաջին ցնցումը դարձավ նրա սիրած հոր մահը։ Այդ պահից, Սիլվիայի մոտ արթնացավ պոետիկ տաղանդը, որը անդավաճան ուղեկցվում էր դեպրեսիվ տրամադրությամբ։ Իր ստեղծագործություններում, դեռևս մանկությունից նա արձագանքում էր կյանքին որպես մի ինչ-որ թշնամական և անհասկանալի բանի։ Արդեն 9 տարեկանում տպագրվեց Սիլվիայի առաջին բանաստեղծությունը։
Հետագայում արդեն նրա կարյերան միայն զարգացավ՝ գրականության գործունեության համար ստացած գրանդը հնարավորություն տվեց Պլատին զբաղեցնել խմբագրի պաշտոնը, Նյու-Յորքի «Մադմուազել» ամսագրում։ Բայց մեծ քաղաքը ճնշեց աղջկան, ծանրացնելով նրա դեպրեսիան։ Այդ ժամանակ նա նորություն ստացավ, որ իրեն ընդունում են Հարվարդի համալսարան։ Տուն վերադառնալով, Պլատը արդեն կատարում է իր ինքասպանության ոչ առաջին փորձը՝ աղջկա մայրը գտնում է Սիլվիային նկուղում, քնաբեր դեղորայքի կույտով։ Մինչ այդ, բանաստեղծուհին փորձել էր արդեն կտրել իր զարկերակը, հետո՝ կախվել։ Սիլվիայի մայրը ստիպված էր որոշում ընդունել և տեղավորել վերջինիս հոգեբուժական կլինիկա։ Բուժման կուրսի վերջանալուց հետո, ամեն բան թվում էր թե ավելի լավացավ։ Սիլվիան ընդունվեց Քեմբրիջի համալսարան, իսկ հարմարավետ անգլիական քաղաքի մթնոլորտը, նրան ոգեշնչում էր։ Հենց այստեղ էլ նա հանդիպեց իր իրական սիրուն՝ Թեդ Հյուզին։ «Մի օր ես նրանից կընունեմ իմ մահը» մի անգամ ասաց Սիլվիան։ Այն ժամանակ, այդ բառերին ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց։ Ամուսնությունից և երեխաների ծնունդից հետո, Պլատը գտնվում էր երջանկության գագաթնակետում – թվում էր, թե այլևս ոչինչ չի կարող նրան մռայլել։ Նա ակտիվ ստեղծագործում էր, սիրում էր, մեծացնում էր իր երեխաներին։
Բայց այդպիսի երջանկությունը չէր կարող երկար ձգվել։ Շուտով Թեդը դավաճանեց Սիլվիային, ինչի պատճառով բանաստեղծուհին նրան տնից վռնդեց։ Նա կարծես թե բանականությունը կորցրեց – մոլեգնորեն այրում էր բանաստեղծությունները, ընկնում հիսթերիայի մեջ։ Նույնիսկ իր պոետիկ ձայնը ցածրացավ, ինչը Սիլվիայի համար իսկական հարված դարձավ։ Հետզհետե նրա վիճակը կայունացավ – համենայն դեպս այդպես էին մտածում նրա մտերիմները, բայց Պլատը իրեն ավելի ու ավելի միայնակ էր զգում։ 1963 թվականին բանաստեղծուհուն վերադարձավ իր ոգեշնչումը, և միայն 15 օրվա ընթացքում նա գրեց մոտ 20 նոր բանաստեղծություններ։ Բայց 1963 թվականի փետրվարի 11-ի առավոտյան ամեն բան տրագիկ վերջացավ։ Սիլվիայի դայակը, որին վաղուց նշանակել էր հոգեբույժը, տարօրինակ հոտ զգալով ներս վազեց խոհանոց։ Պատկերը, որին նա հանդիպեց, նրան սարսափեցրեց; Սիլվիային գտան սրբիչներով հերմետիզացված սենյակում – նա ծնկաչոք էր, գլուխը գազաի ջեռոցի մեջ։ Նրա ոտքերի տակ լաթ էր գցված, որ ծնկները չցավեն։ Կողքին, սեղանի վրա գրություն էր, ուղղված հարևանին, որում նա խնդրում էր բժիշկ կանչել, իսկ հարևան սենյակում հանդարտ քնած էին երեխաները, ոչ մի բան չկասկածելով։
Իոսիֆ Բրոդսկին, Սիլվիա Պլատին համարում էր 20-րդ դարի լավագույն անգլալեզու բանաստեղծուհիներից մեկը։ Եվ երևի հենց այս պատճառով էլ վերջինիս անունը հայտնի դառավ խորհրդային ընթերցողին, բայց դե միևնույնն է Սիլվիա Պլատի պոեզիան դեռևս իրապես գնահատված չէ մեզ մոտ։
Հասկանալի է, որ անգլալեզու երկրներում նրան ետ է մղում Թեդ Հյուզը, նրա ամուսինը, ինչպես ռուսաստանում ժամանակին Ախմատովա-Գումիլյով զույգի դեպքում ամուսինը համարվում էր ավելի նշանակալի և իր վրա ուսուցչի դեր էր վերցնում։
Սիլվիա Պլատը գրել է յոթ տարի՝ 1956-ից մինչև 1963 թվականները։ Սակայն նրա բանաստեղծությունների ժողովածույում, որը հրատարակվել է 1992 թվականին կան 224 ստեղծագործություններ՝ գրքի հիմնական մասում և մոտ կես հարյուրյակ «պատանեական» բանաստեղծություններ։
Մենք «Սիլվիայի մասին առասպելի» հետ երբեմն ծանոթանում ենք ավելի վաղ, քան նրա տեքստերի հետ։ Մեկի համար Պլատը – ֆեմինիստական տառապյալ է, ով խոսում է ցավի, սեքսի ու դեպրեսիայի մասին, մյուսների համար – խոստովանական պոեզիայի խորհրդանիշ, Ռոբերտ Լոուէլլի և Ալլեն Գինսբերգի կողքին։
Որոշ մարդիկ նրա ինքնասպանությունը եռեսուն տարեկան հասակում ընկալեցին որպես գեղարվեստական եզրափակիչ ժեստ։ Ընդ որում, Պլատը, իր ստեղծագործություններում իր մասին պատմել է շատ մեծ գրողներից ավելի շատ՝ նա խառնում էր սեփական առօրյայի գույները, ձայները և հոտերը իսկ նրա՝ «Ապակե կապարիչի տակ» ցնցող անկեղծ վեպը – անձնային պատմության համարյա փաստագրական փոխադրություն է։
Համեմատաբար ոչ վաղուց, հոգեբուժությունը հետազոտել է բավականաչափ զարմանալի և հաճախ հանդիպող ֆենոմեն՝ ստեղծագործ մարդկանց հատուկ հակվածությունը հոգեկան հիվանդությունների նկատմամբ։ Շեղումների ճակատագրական քանակը, ներառած դեպրեսիվ տրամադրությունները, շիզոֆրենիան և ինքնասպանությունների նկատմամբ հակվածությունը, բավական հաճախ ուղեկցում է օժտված մարդկանց ստեղծագործական ճանապարհին։ Թե՞ հանդիսանում է ամբողջական տաղանդի պատճառ։