Տրիխոտիլոմանիա (ՏՏՄ) (հունարեն՝ θρίξ (τριχός) «մազ, մազեր» + τίλλω «պոկել, փիտրել» + μανία «խելագարություն») – իրենից ներկայացնում է հոգեկան խանգարում, որը բնութագրվում է ինդիվիդումի կողմից սեփական մազերը պոկելու կոմպուլսիվ ձգտմամբ։
Ըստ 11 վերանայման հիվանդությունների միջազգային դասակարգման (МКБ-11), որը ընդունվել է 2022 թվականին, տվյալ խանգարումը դասակարգվում է օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ և անձի սահմանային խանգարումների շրջանակներում։
Տրիխոտիլոմանիան դասվում է նաև վարքային խանգարումների յուրահատուկ ենթադասին, որոնք շեշտադրվում են սեփական մարմնի հետ մանիպուլյացիաներով (Body-Focused Repetitive Behaviors, BFRB), որտեղ ներառված են այնպիսի ակտեր, ինչպիսիք են օնիխոֆագիան (եղունգները կրծելու սովորությունը), ակնեէքստրակցիան, դերմոտիլլոմանիան (մաշկի պլոկումը) և այլ սիմիլլյար վարքեր։
Տրիխոտիլոմանիաի ժամանակ անձը սովորաբար կատարում է մազերի հեռացում ինդիվիդուալ, օգտագործելով դրա համար իր մատերը, կամ այնպիսի գործիքներ ինչպիսին է պինցետը։ Հանած մազի հետ հետագա փոխազդեցությունը կարող է իր մեջ ներառել դրա հետ մանիպուլյացիաներ, ուսումնասիրություն կամ ծամում, որբեմն մազի ֆոլլիկուլյար մասի կամ նույնիսկ ամբողջական մազի կուլ տալ։ Երբ Տրիխոտիլոմանիայով անձը մազն ամբողջությամբ ուտում է, դրան անվանում են «տրիխոֆագիա», այն կարող է առաջացնել լուրջ պաթոլոգիական փոփոխություններ ստամոքսա-աղիքային տրակտում, և դիտարկվում է որպես վիճակ, որն իր մեջ պոտենցիալ վտանգ է կրում կյանքի համար։
Այս հիվանդության մասին պահպանված հնագույն հիշատակումները հանդիպում են Արիստոտելի մոտ, մ.թ.ա. IV դարում։ Ինքը՝ «Տրիխոտիլոմանիա» տերմինը, ներմուծվել է ֆրանսիացի դերմատոլոգ Ֆ.Ա.Ալլոպոյի կողմից, 1889 թվականին։ Եվ միայն 1987 թվականին Տրիխոտիլոմանիան ներառվեց Ամերիկյան հոգեբուժական ասոցիացիայի Ախտորոշման և վիճակագրության ձեռնարկի երրորդ հրատարակության մեջ։
Վիճակագրություն
Տրիխոտիլոմանիայի մասին գիտական դիսկուրսի շրջանակներում անհրաժեշտ է նշել հասանելի վիճակագրական տվյալների սահմանափակությունը, որը պայմանավորված է այս խանգարումով տառապող անձանց՝ հասարակության առջև իրենց վիճակի մասին չբացահայտելու հակումով։ Դրա հետ մեկտեղ, գրականության մեջ ֆիքսվում է Տրիխոտիլոմանիա դեպքերի նույնականացման աճի տենդենց, ինչը մասնավորապես կարող է կապված լինել՝ թվային տեխնոլոգիաների դարաշրջանում, ինֆորմացիոն ռեսուրսների և ախտորոշման անանուն մեթոդիկաների հասանելիության հեշտացման հետ։
Էպիդեմիոլոգիա
Հետազոտությունները ի ցույց են դնում Տրիխոտիլոմանիայի տարածվածությունը բնակչության շրջանում՝ 1%-ից մինչև 3,5%, ընդ որում իգական սեռը ցուցադրում է տվյալ խանգարման նկատմամբ նախատրամադրվածություն 4-7 անգամ ավելի շատ քան արական սեռը։ Մազածածկույթի հետ մանիպուլյացիայի համար գերակայող լոկալիզացիան հանդիսանում է գանգամաշկը, որից հետո արդեն թարթիչներն ու ունքերը։
Տարիքային դինամիկա
Ավելի հաճախ Տրիխոտիլոմանիան սկսում է դեռահասության շրջանում, 9 և 13 տարեկանների արանքում, սակայն հնարավոր են նաև խանգարման ինչպես ավելի վաղ, այնպես էլ ավելի ուշ սկզբեր։ Տիպիկ է հանդիսանում մազերի հերթականությամբ պոկումը, որտեղ մեկ «սեսսիան» կարող է բավականին երկար ժամանակ տևել։
Ասոցիացիաներ նյարդաբանական վիճակների հետ
Ծերաբուժության կոնտեքստում, նկատվում են Տրիխոտիլոմանիայի ասոցիացիաների դեպքեր, կենտրոնական նյարդային համակարգի որոշակի հատվածների վնասվածության հետ։ Այսպես, տարեց մարդկանց մինչև 3,6%-ը, որոնք գտնվում են ստացիոնար խնամքի տակ, կապված դեմենցիայի կամ Ալցհեյմերի հիվանդության հետ, ցուցադրում են Տրիխոտիլոմանիայի ախտանիշներ։ Այս դեպքերում, կոմպուլսիվ գործողությունները կարող են իրենց մեջ ներառել ոչ միայն մազերի պոկումը, այլև այլ կրկնվող մոտորային ակտեր։
Կլինիկական ընթացքը
Տրիխոտիլոմանիան կարող է ընթանալ երկարատև էպիզոդներով, որոնք իրար են փոխում՝ ինչպես սրացման փուլերով, որոնք հաճախ առաջանում են սթրեսային իրավիճակներով, այնպես էլ ռեմիսիաներով, որոնց ժամանակ մազերը պոկելու ձգտումը բացակայում է։ Գրանցվել են ախտանիշների ուժեղացման դեպքեր՝ կլիմակտերիկ փոփոխությունների շրջանում։
Տրիխոտիլոմանիան դասակարգվում է հոգեբուժական խանգարումների շրջանակներում, որպես կրկնվող վարքային խանգարումների լայն կատեգորիայի մի մաս, որը կենտրոնացած է մարմնի վրա (BFRBs)։ Սակայն ամեն դեպքում, ախտորոշման սխալներ հաճախ առաջանում են, և դրանց թվում ամենատարածված ոչ կոռռեկտ ախտորոշումը հանդիսանում է օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումը։
Տրիխոտիլոմանիայի և օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման համեմատությունը
Իրոք, Տրիխոտիլոմանիայի և օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման մեջ կան որոշակի զուգահեռներ, որոնք գերակայությամբ արտահայտվում են կոմպուլսիվության միջոցով, այսինքն գործողությունների կրկնման, որոնց անձը զգում է, որպես գոյության անդառնալի կարիք։ Երկու պաթոլոգիաներն էլ տենդենց ունեն սկսելու դեռահասության տարիքում։ Սակայն ամեն դեպքում ֆունդամենտալ տարբերությունը կայանում է նրանում, որ Տրիխոտիլոմանիային բնորոշ է յուրահատուկ գործողություն՝ մազերի պոկելը, որը պարտադիր չէ, որ ասոցացված լինի կպչուն մտքերի կամ պատկերացումների հետ, ինչը բնորոշ է օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարմանը։
Օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման կոնտեքստում, վճռորոշ տեսակետը՝ կպչուն մտքերի մեջ է, որոնք սադրում են կոմպուլսիվ ծեսերի կատարում, ուղղվախտագնապայնության ցածրացմանը կամ անցանկալի իրադարձությունների կանխարգելմանը։ Ի հակառակ դրա, Տրիխոտիլոմանիան կենտրոնանում է մազերը պոկելու չհսկվող կարիքի վրա, ինչը կարող է տեղի ունենալ ինչպես գիտակցված, այնպես էլ հոգեկան աբստրակցիայի վիճակում, հաճախ հոգեկան թուլացածության կամ անջատվածության պահերին։
Ախտորոշիչ և թերապևտիկ տարբերությունները
Ի սկզբանե Տրիխոտիլոմանիայի ասոցիացիան օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման հետ, որը գոյություն ուներ մինչև 2022 թվականին МКБ-11-ի ներդրումը, լուրջ խառնաշփոթ էր մտցնում և բարդեցնում էր բուժման գործընթացը։ Տրիխոտիլոմանիայի սկիզբը, որպես օրենք ընկնում է վաղ դեռահասության տարիքում, այն ժամանակ երբ ավելի հաճախ օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումը ախտորոշվում է ուշ դեռահասության տարիքում։
Կարևոր տեսակետ է հանդիսանում թերապևտիկ միջամտությանը տրվող հակազդման զարգացումը։ Տրիխոտիլոմանիայի համար, արդյունավետ է հանդիսանում վատ սովորությունները հաղթահարելուն միտված մարզումների կիրառումը, այն ժամանակ, երբ օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման համար նախընտրությունը տրվում է՝ կպչուն մտքերի և կոմպուլսիվ գործողությունների կառավարմանը կողմնորոշված մեթոդներին, ինչպիսիք են հակազդման կանխումով էքսպոզիցիոն թերապիան։ Սերոտոնինի հետզավթման սելեկտիվ ինգիբիդորները արդյունավետ են օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման բուժման համար, սակայն դրանց կիրառությունը Տրիխոտիլոմանիայի դեպքում նույնատիպ արդյունավետություն չի ցուցաբերում, չնայած դրանց տարածված նշանակման այս դեպքերում։
Տրիխոտիլոմանիայի էթիոլոգիան
Տրիխոտիլոմանիայի էթիոլոգիան մնում է ոչ բավարար բացատրված, սակայն ժամանակակից գիտական տվյալները ընդգծում են այս խանգարման մուլտիգործոնային բնույթը, ներառելով գենետիկ տեսակետները, նեյրոկենսաբանական դիսֆունկցիաներն ու հոգեհուզական ծանրաբեռնվածությունը, որպես պոտենցիալ դեռտերմինանտներ։ Գենետիկական պրեդիսպոզիցիան, մասնավորապես ենթադրվում է հիմնված օբսեսսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումների ընտանեկան պատմությունների հիման վրա, այն դեպքում, որ նեյրոկենսաբանական հետազոտությունները բացահայտում են անոմալիաներ կենտրոնական նյարդային համակարգի կառուցվածքներում, որոնք կառավարում են իմպուլսիվ վարքագիծն ու պարգևատրման մեխանիզմները։
Լրացուցիչ հոգեհուզական սթրեսսորները, ինչպիսիք են տագնապայնության և սթրեսսի մակարդակի բարձրացումը, կարող են սրել խանգարման առաջացումը, վերածելով մազերի պոկումը՝ նեգատիվ հուզական վիճակների հետ կոփինգի մեխանիզմ։
Տրիխոտիլոմանիայի ոլորտը ուսումնասիրող որոշ էքսպերտներ, առաջ են քաշում հիպոթեզ այն մասին, որ խանգարման պատճառ կարող է լինել՝ կրկնվող գործողությունների յուրացման և ավտոմատիզացման ենթագիտակցության ընդունակությունը, դրանով իսկ ազատելով կոգնիտիվ ռեսուրսները՝ ավելի բարդ խնդիրներ լուծելու համար։ Հեծանիվ կամ ավտոմեքենա վարելու պրոցեսների ավտոմատիզացիայի նման, որոնք ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի քիչ գիտակցական հսկողություն են պահանջում, ենթագիտակցությունը կարող է «յուրացնել» նաև այնպիսի ավելի քիչ ադապտիվ վարքային պատտեռններ, ինչպիսիք են ծխելը, պզուկների սեղմելը, օնիխոֆագիան, սնունդի կամ կոֆեինի չափից շատ ընդունումը։ Այսպիսի պատտեռնների զարգացման հավանականությունը կարող է պայմանավորված լինել նեյրոանատոմիայի ինդիվիդուալ առանձնահատկություններով, որոնք, ինչպես ցույց են տալիս գլխուղեղի ֆունկցիոնալ վիզուալիզացիայի մեթոդի կիրառմամբ վերջին հետազոտությունները, նույնպես կարող են լինել գենետիկ ժառանգականության առարկա։
Տրիխոտիլոմանիայի թերապևտիկ ինտերվենցիաների համատեքստում եղած գիտական տվյալները հաստատում են այն մոտեցումների արդյունավետությունը, որոնք նպատակաուղղված ազդում են մազերը պոկելու ակտին նախորդող վարքային պատտեռնների վրա։ Ավանդական թերապևտիկ պրակտիկան, որը հիմնված է երկխոսական փոխազդեցության վրա, չնայած և ներդրում է ունենում ընդհանուր հոգեբանական բարեկեցության մեջ, սակայն սահմանափակ ազդեցություն է ունենում Տրիխոտիլոմանիայի յուրահատուկ ախտանիշների վրա։
Կոգնիտիվ-վարքային թերապիան և խմբային թերապիան
Կոգնիտիվ վարքային թերապիան և փոխարինող խմբային թերապիան առանձնանում են, որպես առաջադեմ մեթոդիկաներ, որոնք ուղղված են կայունացած վարքային ցիկլերի ընդհատման համար։ Կոգնիտիվ վարքային թերապիան ուղղված է խանգարման պաթոգենետիկ մեխանիզմների իմաստավորմանը և վարքային ալգորիթմերի մոդիֆիկացման համար ստրատեգիաների ձևավորմանը, այն դեպքում, երբ փոխարինող խմբային թերապիան իր շեշտը դնում է նույնականացման հմտությունների մարզման և մազերի պոկուման պրոցեսը կատալիզացնող վարքային պատտեռնների փոխարինման վրա։
Ենթագիտակցության վերածրագրավորման մեթոդները
Ենթագիտակցության վերածրագրավորման վրա հիմնված մեթոդիկաները, ցուցադրում են հատուկ արդյունավետություն՝ վիզուալիզացիոն վարժությունների ու հիպնոտիկ տեխնիկաների կիրառման հաշվին, որոնք ուղղված են իրականացնել խորքային հոգեկան տրանֆորմացիաներ։ Այդ մեթոդները ոչ միայն նպաստում են դեստրուկտիվ վարքագծի արագ վերացմանը, այլև բերում են ստաբիլ արդյունքների, մոդիֆիկացնելով ենթագիտակցական նպատակադրույթները։ Նշվում է դրանց հատուկ արդյունավետությունը այն դեպքերում, երբ մազերի պոկման ակտը տեղի է ունենում տրանսի կամ քնի վիճակում։
Տրիխոտիլոմանիայի բուժման մեթոդիկայի ընտրությունը պետք է ադապտացնել, հաշվի առնելով յուրաքանչյուր այցելուի բնութագրիչների եզակիությունը և կենսագործունեության պայմանները։