Այս առասպելը շատ հարյուրամյակների պատմություն ունի։ Այն պատմում է մենավոր Ճամփորդի մասին, ով մի օր իջել է իր հեռավոր, սառը Ալգուլլա աստղից՝ Բոլոր Իմաստունների երկիր։
Երկար տարիներ էր անցկացրել Ճամփորդը մենության մեջ, իր հարազատ աստղի սառույցների ու ձյուների մեջ։
- Էհ, - հաճախ նա ասում էր ինքն իրեն, հայացքը սևեռելով դեպի հեռավոր բազմագույն աստղերը,
Տարօրինակ վայր էր դա՝ հզոր քամիներն ու կարկուտն այստեղ վայկյանի ընթացքում փոխվում էին հանգիստ եղանակի, վառ արևով, շոգ օրով, որը կտրուկ դառնում էր ավելի տոթ երեկո ու կրին քամիներ, կարկուտ, քաոս։ Մագնիտի վրա ինքը՝ կյանքը մի ամբողջական քաոս էր։ Այստեղ անընդհատ չհայտարարված պատերազմներ էին, որոնք ըստ էության նույնիսկ հնարավոր չէր անվանել պատերազմներ, ավելի շուտ ամենօրյա իշխանափոխություններ, միայն մի բանը զավթելու համար՝ գահը։ Այդ գահը տաշած էր ժայռի մի ամբողջական կտորից։
Լինում են այնպիսի մոլորակներ, որ ոչ մի շրջանակներում չեն տեղավորվում։ Դրանք մագնիսի պես դեպի իրենց են ձգում տիեզերքի ողջ հնոտիքը՝ սկսած մանր բեկորներից ու քարերից, վերջացրած այրվող ահռելի աստերոիդներով։ Այդ հնոտիքի մեջ հաճախ հանդիպում են նաև տիեզերանավեր, այրվող կամ հենց թռիչքի ժամանակ արդեն պահեստամասերի փլվող, որոնք ազտոտում են առանց այն էլ ոչ այնքան հաճելի մակերևույթը, իրենց այրված, հալված ու ժանգոտած մնացորդներով։
Տվյալ մոլորակը հենց նրանց դասին էր պատկանում, որ որտեղ աստվա, այնտեղ էլ մարդիկ։
Հին ժամանակներում աշխարհի երեսին ապրում էր մի սովորական պատանի Դամիր անունով: Ինքը սովորական էր սակայն մի անսովոր դեպք պատահեց նրա հետ: Բանը նրանում է, որ պատանին կորցրեց իր հոգին: Իսկ մեղավորն այդ ամենում, նրա սարսափելի բնավորությունն էր, նրա անգթությունն ու անտանելի դաժանությունը: Իսկ ինչ սարսափելի արարքներ էր նա կատարում: Երկուշաբթի, օրինակ, Դամիրը մի կաղ ծերունուց խլեց նրա ձեռնափայտը և նա չկարողանալով պահել հավասարակշռությունը երսնիվայր ընկավ ուղիղ ցեխի մեջ: Չորեքշաբթի օրը պատանին անպատվեց և ստորացցրեց մի անմեղ աղջկա, հասցնելով նրան արցունքների, իսկ ուրբաթ օրը Դամիրը շան ծեծ տվեց հարևանի շանը:
Հին ժամանակներում, մի մոռացված, իսկ այժմ արդեն անհայտ հարավային երկրում, ապրում էր մի կախարդ Ֆայկոր անունով: Շատերն էին հարգում այդ կախարդին, շատերն էլ նրանից վախենում էին՝ շատ իմաստուն ու հզոր էր նա: Ասում էին թե, Ֆայկորը աչ այլ ոքի այլ հենց իր՝ սև կախարդ Գարդինիֆերի աշակերտն է եղել:
Երկար տարիներ Ֆայկորը աշխատում էր իր միակ ստեղծագործության՝ կախարդական քարի վրա: Այդ քարը, կախարդի մտադրությամբ, պետք է տար ցանկացած հարցի պատասխանը:
Մի տարօրինակ մարդ, Օլոֆ անունով, որոշեց իր կյանքը նորից սկսի, սակայն ինչպես անել դա, նա ավաղ չգիտեր:
Այդ ժամանակ Օլոֆի երեսուն տարին էր լրացել: Շատ բան էր նա հասցրել կյանքում տեսնել: Նրա հետ դժբախտություններ էին տեղի ունեցել, շատ լավ բաներ էլ էին եղել նրա կյանքում, նաև վատ բաներ, նաև սխալներ, որոնց հաշիվն Օլոֆը կորցրել էր:
Հեռու-հեռու հարավում, կախարդական այգիների մեջ կա մի ոչ մեծ քարանձավ: Այդ քարանձավում ծաղկում են բացառիկ ծաղիկներ, որոնց անվանում են «Դարմարտի սիրտ»: Այդ ծաղիկներն իրականում էլ նման են փոքրիկ սրտիկների: ավանդությունը պատմում է, որ այդ ծաղկող սրտիկների մեջ կա մեկը՝ կախարդ Դարմարտի իրական սիրտը…
Մեծ կախարդ Դարմարտը ապրել է շատ հազարամյակներ առաջ: Դա մի հոյակապ մարդ էր, շատ բարի սրտով և մաքուր հոգով: Միայն թե նա վախենում էր մի բանից՝ որ իր սիրտը հանկարծ չդառնա չար:
Հին ժամանակներից մի առասպել կա, թե ինչ որ տեղ լեռներում, ճերմակ ձների մեջ կորել է մի ոսկեջուր կոչնազանգ: Եվ երբ արևի ճառագայթները ընկնում են նրա ոսկյա սկավառակի վրա, անմիջապես կոչնազանգի մակերեսին հայտնվում է մի վիշապի ուրվագիծ: Դարեր շարունակ այդ վիշապին մեծարել են՝ Արևային:
Շատ մարտիկներ են խփել այդ կոչնազանգին, մենամարտի հրավիրելով Արևային վիշապին: Բայց նրանցից ոչ մեկին, նույնիսկ ամենաուժեղ և ամենափորձառու մարտիկին չի հաջողվել հաղթել Վիշապին:
Տաք ավազներ, կիզիչ արև և անխուսափելի կործանում, ահա թե ինչ էր սպասվում Ճամփորդին, ով անցնում էր անապատով: Ոչ մի կաթիլ ջուր, ոչ մի փշուր հաց, ոչ մի հույսի կայծ: Մահ - այն կար ամեն ինչի մեջ՝ յուրաքանչյուր ավազահատիկի, յուրաքանչյուր շիկացած ճառագայթի, և այս հեռավոր ու արդեն բացարձակ անօգուտ երկնքի մեջ: Համակերպվելով իր ճակատագրի հետ, Ճամփորդն ընկավ տաք ավազների վրա: Սա ճանապարհի վերջն էր: Սակայն այդ պահին Ճամփորդի առջև հայտնվեց աննկարագրելի գեղեցկության մի կին:
Եկավ մի անգամ ուսանելու իմաստուն Կիտոշիի մոտ մի նոր աշակերտ: Հարցրեց Կիտոշին աշակերտին՝
— Ի՞նչ գիտես Դու արդեն: Ի՞նչ ես սովորել:
Մտածեց-մտածեց աշակերտն ու պատասխանեց առանց բարդությունների՝
— Իմ ամբողջ կարճ կյանքի ընթացքում, ես արտ եմ վարել և քարեր քարշ տվել:
Սա շատ հին ավանդություն է: Այն մոտ հարյուր տարեկան է:
Կար ժամանակին ՍայկԷ հին քաղաքում, մի անսովոր տաճար: Այդ տաճարը մի հսկայական բուրգի էր նման: Տաճարի գագաթին բարձրանալու համար, նախ պետք էր անցնել երկար սանդուղքով: Ոչ բոլորի ուժերի համար էր այդ ճանապարհը: Սանդուղքը պահպանում էին երեք վիշապներ՝ կարմիր, դեղին և կանաչ: բոլորին, ով ցանկանում էր սանդուղքով բարձրանալ, վիշապները մեկ դժվար հանելուկ էին առաջադրում:
Շատ դարեր առաջ, երկրի վրա մի առասպել կար, թե անծայր երկնքում, սպիտակ ամպերի մեջ թռչում է մի հսկայական օձ: Դարեր շարունակ մարդիկ վախենում էին թռչող օձից: Հավատում էն, որ օձը դժբախտությունների նախագուշակն է: Սակայ արդյո՞ք իրականում այդպես էր: Ասում են թե որպեսզի ինչ-որ բան իմանաս, պետք է դա տեսնես…
Այս պատմությունն իհարկե տեղի է ունեցել շատ հնում, երբ թռչող օձը դեռ ազատ սավառնում էր երկնքի տակ, երբ մարդիկ հավատում էին նրա գոյությանը,
Ապրում էր աշխարհիս երեսին մի ծերունի Իզկուլ անունով: Ապրում էր նա բացարձակ մենության մեջ: Եվ նա իմաստուն էր ու խելացի: Մարդիկ հարգում էին նրան: Մարդիկ խոնարհվում էին նրա գիտելիքների առջև: Մարդիկ ուզում էին ըմբռնել նրա իմաստությունը:
— Միայն թե կկիսվեմ ես այդ իմաստությամբ միայն նրա հետ, ով իմ հանելուկը կլուծի, — զգուշանում էր Իզկուլը: — Փորձեք՝ ով գիտե, միգուցե որևե մեկին հաջողվի:
Պատրաստեց մի անգամ Ֆաիլը իր համար օդապարուկ: Շատ գեղեցիկ օդապարուկ ստացվեց՝ գունավոր, մեծ, կենդանի օձից չես տարբերի: Բաց թողեց օձին Ֆաիլը ամպերի տակ և նրա ամուր ձեռքերում օդապարուկը իրական թվաց: Մարդիկ հմայքով նայում էին Ֆաիլի ստեղծագործությանը: Սիրեց Ֆաիլը իր օդապարուկը և պահեց այն:
Եվ այնպես պատահեց, որ թղթե Օձը կենդանացավ: Հետաքրքրությամբ նայեց Օձը իր արարչի վրա:
Դաշտով վազում էր մի փոքրիկ Առվակ: Նա երիտասարդ էր, կայտառ ու ուրախ: Ամեն ինչը սիրում էր նա այս աշխարհում՝ և քարերը որոնց վրայով ծիծաղելով թռվռում էր, և կանաչ խոտը, որը ծփում էր իր կողքերին, և արևը, որն իր ճառագայթներն էր լողացնում նրա ջրերի մեջ, և երկինքը, որն իր կապույտն էր անդրադարձնում, և սպիտակ ամպերը: Այդ ամենը սիրում էր Առվակը:
Մի անգամ Առվակի մոտ մի Ճամփորդ եկավ: Նրա պաղ ջրերի մեջ ձեռքերը իջեցրեց:
Հեռու-հեռու, բարձր-բարձր ինչ որ տեղում, փափուկ ամպերից, կապույտ երկինքներից այն կողմ, իր հողերով փռված է մի արևոտ չքնաղ կղզի: Ապրում է այդ կղզու վրա, իր ձյունափայլ պալատում սպիտակ Կարապը: Նա հասարակ Կարապ չէ, այլ կախարդական: Բոլոր նրանց, ով այցելում է այդ կղզի, նա երջանկություն է ընծայում: Փառքն այդ Կարապի մասին երկրե-երկիր է անցնում և հույսով լցնում դժբախտ մարդկանց սրտերը:
Լսեց մի անգամ Կարապի մասին մի Ծերունի,
Ապրում էր աշխարհիս երեսին մի պատանի Ամարտ անունով: Նա հասարակ տղա էր, ոչ այնքան խելացի, և ուժով էլ չառանձնացող: Շատ անգամներ լսել էր Ամարտը, որ գիշերները դաշտում երկնքից իջնում է սպիտակ ձին: Այդ ձին աստղային բաշն է թափ տալիս և արծաթե սմբակով հողը պայթեցնում: Ասում էին թե նա ով այդ սպիտակ ձիու հետ կհանդիպի, ստիպված կլինի դառը վիշտ քաշել: Դրանից միայն մի փրկություն կա՝ այդ ձիուն սանձելը: Իսկ եթե սանձես նրան, ապա երջանկության սպասի:
Եկան մի անգամ Չան-Խու Ուսուցչի տուն նրա նախկին երկու աշակերտներ: Նստեցին ինչպես կարգն է սեղանի առջև: Իսկ Չան-Խուն նրանցից մեկի առջև ոսկե գավաթ դրեց, իսկ երկրորդի առջև՝ մի հին ու ճաքած կուժ: Գավաթն էլ, կուժն էլ ջրով էին լցված:
— Հյուրասիրվեք, — ասաց Չան-Խուն:
Այն աշակերտը, ում ոսկե գավաթն էր բաժին ընկել,
Լայնարձակ մարգագետնում կանաչ խոտ էր աճում: Այդ խոտի վրայով անցավ Պատանին: Շրջվելով, պատանին նկատեց, որ այնտեղ, որտեղով նա անցել էր խոտի վրա հետքեր են մնացել: Դա անասելի ուրախացրեց Պատանուն: Բայց նրա կողքով քայլող ծանոթ Ծերունին դժգոհությամբ ասաց՝
— Եվ ինչի՞ վրա ես ուրախանում:
— Նրա, որ խոտի վրա հետքեր են մնում:
