Այս առակը պատմում է մի հովվի մասին, ով ժամանակին, շատ վաղուց ապրում էր Խավատո անվանումով մի աղքատ փոքրիկ քաղաքում։ Հովվի անունն էր Վլեխո։ Վլեխոն դեռ բոլորովին պատանի էր, բայց այնքան էր շտապում դառնալ հասուն ու առնական տղամարդ։
- Չեմ ուզում ես այլևս ոչխար արածեցնել, - ասում էր իր հորը Վլեխոն։ - Ես արդեն մեացել եմ ու հովվի հագուստը իմ համար փոքր է։ Ուզում եմ մի ինչ-որ իսկական գործով զբաղվել։ Ուզում եմ իմ գործն ունենալ։
Ապրում էր աշխարհիս երեսին մի հասարակ աղջիկ՝ Միլենան։ Եվ դեռ վաղ մանկությունից նրան գրավում էր մի արհեստ՝ կողովներ գործելը։ Մեծ հաճույքով էր Միլենան կողովներ գործում, տուն բերելով ոչ վատ գումար, որով չէր կարող չուրախացնել հորն ու մորը։
Աղջիկն այլ կյանքի մասին չէր էլ երազում։ Ընդհակառակը, բոլորին ասում էր, որ իր արհեստը ամենալավն է։
Եղել է դա վաղուց, իսկ այ պատմությունը այս, առ այսօր ապրում է ու մարդիկ պատմում են։
Լինում է չի մինում մի աղջիկ՝ Վասիլինա անունով։ Գեղեցիկ, նրբագեղ, տղաները նրանից հայածք չեն կարողանում կտրել իսկ ընկերուհիները նախանձով էին լցվում։ Ու տարեցտարի Վասիլինան միայն ավելի գեղեցիկ էր դառնում։ Տղաները ուզում էին ամուսնանալ նրա հետ, միայն թե նա բոլորին մերժում էր, իսկ ինչու՝ չէր ասում։ Մարդիկ փսփսում էին, որ աղջիկը՝ սատանայի հետ է ծանոթ, այլապես ինչու էր ամեն երեկո լճի մոտ նստում ու թափանցիկ ջրերին նայում։
Ճանապարհ ընկավ մի անգամ Իվանը իր ճակատագիրը փնտրելու։
- Տանը միշտ էլ լավ է, - ասում էր նա, - բայց այլ կյանքին նայելը չէր խանգարի։ Թե չէ, մեկ էլ տեսնես, կյանքդ կանցնի, արագաթև բազեի նման աչքիցդ կթաքնվի։
Երկար գնաց թե կարճ Իվանը, մարգագետիններով լայն, անտառներով խիտ։ Գնաց նա այդպես, գնաց ու նրան հանդիպեց, անտառի խորքում մի միայնակ խրճիթ։
Շատ վաղուց, հին ժողովուրդների մոտ մի առասպել էր պատմվում։ Ասվում էր այնտեղ այն մասին, որ յուրաքանչյուր նորածնի մոտ, իր կյանքի առաջին օրը թռչում գալիս է Ախաու ոսկե թռչունը, որպեսզի մի մետաղադրամ ընծայի նրան՝ ողջ կյանքի անգին մի ընծա։
Ըստ առասպելի, այդ մետաղադրամը փրկում էր մարդուն մի մեղքից, օգնելով իրենով քավել այն՝ արդարության մեծ աստծուց։
Ժայռերից ոչ հեռու, որոնք բարձրանում էին օվկիանոսի փոթորկվող ջրերի վրա, մի տուն էր կանգնած։ Ապրում էր այդ տանը մի սովորական տղա՝ Արխուն։ Նա ապրում էր միայնության մեջ ու չուներ ոչ ընտանիք, ոչ էլ ընկերներ։ Միայն մի ծառ էր պատուհանի տակ բարյացակամ թափահարում իր երկար ճյուղերով, կարծես թե փորձելով ինչ-որ բան խոստովանել։ Բայց որքան շատ էր նայում այդ միայնակ ծառին Արխուն, այնքան ավելի էր տխրում։ «Միգուցե ծա՞ռն է մեղավոր իմ թախծի մեջ», - մտածեց Արխուն։ Վերցրեց կացինը ու գնաց դատաստան տեսնի՝ առանց ափսոսանքի նա մտցրեց կացնի սայրը ամուր ու հզոր ծառի բնի մեջ։ Հարված, էլի հարված՝ ծառը ճրթաց ու հրաժեշտի տնքոցով ընկավ գետին։
Շատ վաղուց, աշխարհի երեսին ապրում էր պատանի Ազբեկը։ Նա գեղեցիկ էր, խելացի, հաջողակ ու սիրտը բարի էր։ Միայն թե հաճախ Ազբեկին ձգում էր ճակատագրի ամրությունը փորձել։ Այդ պատճառով, լինում էր, որ նա ընկնում էր ամենատարբեր փորձանքների մեջ։ Այնպես էր պատահում որ նույնիսկ մահն էր նրան դարանակալում։ Միայն թե նա անվախ էր։ Ու թվում էր Ազբեկին, որ կյանքը նրան հավերժ օգտագործման է տրված։ Շատ սխալներ էր կատարել նա, բայց կանգ առնել չէր պատրաստվում ոչ հանուն իրեն, ոչ էլ հանուն իր սիրելի Ռաիֆայի։
Այս առասպելը շատ հարյուրամյակների պատմություն ունի։ Այն պատմում է մենավոր Ճամփորդի մասին, ով մի օր իջել է իր հեռավոր, սառը Ալգուլլա աստղից՝ Բոլոր Իմաստունների երկիր։
Երկար տարիներ էր անցկացրել Ճամփորդը մենության մեջ, իր հարազատ աստղի սառույցների ու ձյուների մեջ։
- Էհ, - հաճախ նա ասում էր ինքն իրեն, հայացքը սևեռելով դեպի հեռավոր բազմագույն աստղերը,
Տարօրինակ վայր էր դա՝ հզոր քամիներն ու կարկուտն այստեղ վայկյանի ընթացքում փոխվում էին հանգիստ եղանակի, վառ արևով, շոգ օրով, որը կտրուկ դառնում էր ավելի տոթ երեկո ու կրին քամիներ, կարկուտ, քաոս։ Մագնիտի վրա ինքը՝ կյանքը մի ամբողջական քաոս էր։ Այստեղ անընդհատ չհայտարարված պատերազմներ էին, որոնք ըստ էության նույնիսկ հնարավոր չէր անվանել պատերազմներ, ավելի շուտ ամենօրյա իշխանափոխություններ, միայն մի բանը զավթելու համար՝ գահը։ Այդ գահը տաշած էր ժայռի մի ամբողջական կտորից։
Լինում են այնպիսի մոլորակներ, որ ոչ մի շրջանակներում չեն տեղավորվում։ Դրանք մագնիսի պես դեպի իրենց են ձգում տիեզերքի ողջ հնոտիքը՝ սկսած մանր բեկորներից ու քարերից, վերջացրած այրվող ահռելի աստերոիդներով։ Այդ հնոտիքի մեջ հաճախ հանդիպում են նաև տիեզերանավեր, այրվող կամ հենց թռիչքի ժամանակ արդեն պահեստամասերի փլվող, որոնք ազտոտում են առանց այն էլ ոչ այնքան հաճելի մակերևույթը, իրենց այրված, հալված ու ժանգոտած մնացորդներով։
Տվյալ մոլորակը հենց նրանց դասին էր պատկանում, որ որտեղ աստվա, այնտեղ էլ մարդիկ։
Հին ժամանակներում աշխարհի երեսին ապրում էր մի սովորական պատանի Դամիր անունով: Ինքը սովորական էր սակայն մի անսովոր դեպք պատահեց նրա հետ: Բանը նրանում է, որ պատանին կորցրեց իր հոգին: Իսկ մեղավորն այդ ամենում, նրա սարսափելի բնավորությունն էր, նրա անգթությունն ու անտանելի դաժանությունը: Իսկ ինչ սարսափելի արարքներ էր նա կատարում: Երկուշաբթի, օրինակ, Դամիրը մի կաղ ծերունուց խլեց նրա ձեռնափայտը և նա չկարողանալով պահել հավասարակշռությունը երսնիվայր ընկավ ուղիղ ցեխի մեջ: Չորեքշաբթի օրը պատանին անպատվեց և ստորացցրեց մի անմեղ աղջկա, հասցնելով նրան արցունքների, իսկ ուրբաթ օրը Դամիրը շան ծեծ տվեց հարևանի շանը:
Հին ժամանակներում, մի մոռացված, իսկ այժմ արդեն անհայտ հարավային երկրում, ապրում էր մի կախարդ Ֆայկոր անունով: Շատերն էին հարգում այդ կախարդին, շատերն էլ նրանից վախենում էին՝ շատ իմաստուն ու հզոր էր նա: Ասում էին թե, Ֆայկորը աչ այլ ոքի այլ հենց իր՝ սև կախարդ Գարդինիֆերի աշակերտն է եղել:
Երկար տարիներ Ֆայկորը աշխատում էր իր միակ ստեղծագործության՝ կախարդական քարի վրա: Այդ քարը, կախարդի մտադրությամբ, պետք է տար ցանկացած հարցի պատասխանը:
Մի տարօրինակ մարդ, Օլոֆ անունով, որոշեց իր կյանքը նորից սկսի, սակայն ինչպես անել դա, նա ավաղ չգիտեր:
Այդ ժամանակ Օլոֆի երեսուն տարին էր լրացել: Շատ բան էր նա հասցրել կյանքում տեսնել: Նրա հետ դժբախտություններ էին տեղի ունեցել, շատ լավ բաներ էլ էին եղել նրա կյանքում, նաև վատ բաներ, նաև սխալներ, որոնց հաշիվն Օլոֆը կորցրել էր:
Հեռու-հեռու հարավում, կախարդական այգիների մեջ կա մի ոչ մեծ քարանձավ: Այդ քարանձավում ծաղկում են բացառիկ ծաղիկներ, որոնց անվանում են «Դարմարտի սիրտ»: Այդ ծաղիկներն իրականում էլ նման են փոքրիկ սրտիկների: ավանդությունը պատմում է, որ այդ ծաղկող սրտիկների մեջ կա մեկը՝ կախարդ Դարմարտի իրական սիրտը…
Մեծ կախարդ Դարմարտը ապրել է շատ հազարամյակներ առաջ: Դա մի հոյակապ մարդ էր, շատ բարի սրտով և մաքուր հոգով: Միայն թե նա վախենում էր մի բանից՝ որ իր սիրտը հանկարծ չդառնա չար:
Հին ժամանակներից մի առասպել կա, թե ինչ որ տեղ լեռներում, ճերմակ ձների մեջ կորել է մի ոսկեջուր կոչնազանգ: Եվ երբ արևի ճառագայթները ընկնում են նրա ոսկյա սկավառակի վրա, անմիջապես կոչնազանգի մակերեսին հայտնվում է մի վիշապի ուրվագիծ: Դարեր շարունակ այդ վիշապին մեծարել են՝ Արևային:
Շատ մարտիկներ են խփել այդ կոչնազանգին, մենամարտի հրավիրելով Արևային վիշապին: Բայց նրանցից ոչ մեկին, նույնիսկ ամենաուժեղ և ամենափորձառու մարտիկին չի հաջողվել հաղթել Վիշապին:
Տաք ավազներ, կիզիչ արև և անխուսափելի կործանում, ահա թե ինչ էր սպասվում Ճամփորդին, ով անցնում էր անապատով: Ոչ մի կաթիլ ջուր, ոչ մի փշուր հաց, ոչ մի հույսի կայծ: Մահ - այն կար ամեն ինչի մեջ՝ յուրաքանչյուր ավազահատիկի, յուրաքանչյուր շիկացած ճառագայթի, և այս հեռավոր ու արդեն բացարձակ անօգուտ երկնքի մեջ: Համակերպվելով իր ճակատագրի հետ, Ճամփորդն ընկավ տաք ավազների վրա: Սա ճանապարհի վերջն էր: Սակայն այդ պահին Ճամփորդի առջև հայտնվեց աննկարագրելի գեղեցկության մի կին:
Եկավ մի անգամ ուսանելու իմաստուն Կիտոշիի մոտ մի նոր աշակերտ: Հարցրեց Կիտոշին աշակերտին՝
— Ի՞նչ գիտես Դու արդեն: Ի՞նչ ես սովորել:
Մտածեց-մտածեց աշակերտն ու պատասխանեց առանց բարդությունների՝
— Իմ ամբողջ կարճ կյանքի ընթացքում, ես արտ եմ վարել և քարեր քարշ տվել:
Սա շատ հին ավանդություն է: Այն մոտ հարյուր տարեկան է:
Կար ժամանակին ՍայկԷ հին քաղաքում, մի անսովոր տաճար: Այդ տաճարը մի հսկայական բուրգի էր նման: Տաճարի գագաթին բարձրանալու համար, նախ պետք էր անցնել երկար սանդուղքով: Ոչ բոլորի ուժերի համար էր այդ ճանապարհը: Սանդուղքը պահպանում էին երեք վիշապներ՝ կարմիր, դեղին և կանաչ: բոլորին, ով ցանկանում էր սանդուղքով բարձրանալ, վիշապները մեկ դժվար հանելուկ էին առաջադրում:
Շատ դարեր առաջ, երկրի վրա մի առասպել կար, թե անծայր երկնքում, սպիտակ ամպերի մեջ թռչում է մի հսկայական օձ: Դարեր շարունակ մարդիկ վախենում էին թռչող օձից: Հավատում էն, որ օձը դժբախտությունների նախագուշակն է: Սակայ արդյո՞ք իրականում այդպես էր: Ասում են թե որպեսզի ինչ-որ բան իմանաս, պետք է դա տեսնես…
Այս պատմությունն իհարկե տեղի է ունեցել շատ հնում, երբ թռչող օձը դեռ ազատ սավառնում էր երկնքի տակ, երբ մարդիկ հավատում էին նրա գոյությանը,
