Ինչ վերցնես, այն էլ կվերադարձնես։
Իսկ ինչ վերդարձնես, այն քեզ համար գտածո կդառնա։
Կան այնպիսի մարդիկ աշխարհիս երեսին, որ ոչ մի բանի պիտանի չեն՝ ոչ արտ վարելու, ոչ բերք հավաքելու, ոչ էլ փողով ապրելու։ Այդպիսի մարդիկ մի կողմի վրա են ապրում՝ կամ իրենց ցանկությամբ, կամ էլ մարդկանցից են ամաչում, դժվար է ասել։
Այս պատմությունը երկար ժամանակ փոխանցվել է բերանից բերան, իսկ հետո մոռացվել է։ Եվ իզուր չէ։ Քանի որ այս պատմությունը տեղի է ունեցել Էլիմեյե հին քաղաքում, որը շատ դարեր առաջ հիմնովին այրվել է։ Խոսում էին, որ դրա մեղավորը մի մոգ էր, Խաֆե անունով, ով այդպես էլ չհամակերպվեց այն բանի հետ, որ իրեն, մոգության մեջ գերազանցեց մի սովորական ատաղձագորձ։
Իսկ տեղի ունեցավ դա այսպես։
Հիմարին իմաստություն են սովորեցնում։
Խելացին դրան հասնում է ինքը։
Այնպես ստացվեց, որ Ստեփանը լսեց մի հետաքրքիր պատմություն, թե ինչ-որ տեղ անտառում, մի աննկատ վայրում, գանձ է թաքցրած։ Միայն թե այդքան էլ հեշտ չէ այդ վայրը գտնել, իսկ գանձերը ստանալն ավելի բարդ է։
Վաղուց է այն եղել։ Այն հին ժամանակներում, երբ կախարդները դեռ աշխարհի վրա չէին տեղափոխվել։ Ապրում էր աշխարհում մի աղջիկ՝ Յուրուդը։ Սիրտ ուներ աղջիկը բարի, հոգի մաքուր, ու մեղմաբարո բնավորություն։ Կամայական մարդ կարող էր նրան նեղացնել, միայն թե վախենում էին մարդիկ Յուրուդի հորից՝ անվանի կախարդից։
Եվ սիրահարվեց Յուրուդը մի տղայի, ով հարևանությամբ էր ապրում։ Նրա անունն էր Իգնատ։
Տիեզերքում զարհամանահրշա բաներ են տեղի ունենում, երբեմն նույնիսկ հավատալ հնարավր չէ, թե ինչ է տեղի ունենում։
Գոյություն ունի մի մեծ ու շատ հեռավոր՝ Գրքի համաստեղությունը։ Այո, նա հենց այդպես է անվանվում ու նման է այն բացված գրքի և նույնիսկ թերթերը, այդ համաստեղությունում թերթվում են յուրաքանչյուր հարյուր տիեզերական տարին մեկ։ Իսկ այդ Գրքում, ծնվում ու ապրում են մանրիկ աստղիկներ, որոնցից յուրաքանչյուրը, մեծանալով, երազում է միայն մի բանի մասին՝
Մի մոռացված երկրում, շատ հարյուրամյակներ առաջ ապրում էր երիտասարդ արքայազն Սեկարը։ Սեկարը վատ բնավորություն ուներ, անդաստիարակ էր, կոպիտ, գոռոզ։ Իսկ ազատ ժամանակը նա անց էր կացնում անվերջ տոնախմբություններով ու պարերով։ բայց ամենից շատ Սեկարը սիրում էր շրջապատին պահել վախի մեջ, որ սրտում դող ունենան, որ ծնկները դողային։
- Այ թե ինչում է մեծությունը, - ուրիշների վախից բավականություն էր ստանում Սեկարը։
Աշխարհի երեսին ապրում էր որբուկ Ալյոնան։ Ոչ ոքի նա պետք չէր։ Տուն նույնիսկ խեղճը չուներ։ Ապրում էր Ալյոնան մի պառավի մոտ։ Բարի պառավ էր, քնքուշ, վերջին կտորը որբուկին էր տալիս։ Բայց դե արդեն երեք օր է ինչ մահացել էր։ Իսկ տանը, նրա որդին է հայտնվել ու Ալյոնային վռնդում է։ Ասում է՝
- Ես ընտանիք ունեմ՝ մեզ ապրել է պետք։ Իսկ դու արդեն մեծ ես՝ քո կյանքը ինքդ կազմակերպիր։
Այսպես որբուկը, մեն մենակ մնաց։ Ուր գնա՝ չգիտի։ Ումից օգնություն խնդրի՝ գաղափար չունի։
Ժամանակին, շատ վաղուց, Մաիցա հինավուրձ գետի մոտ, իր փոքրիկ տնակում ապրում էր մի հայտնի իմաստուն՝ Մուան Միտունը։ Քմծիծաղով էր նայում իմաստունը իր տան պատուհաններից գետի ափով անցնող մարդկանց։ «Եվ ի՞նչ են նրանք ուզում գտնել այս գետի մեջ», - զարմանում էր նա։ Իսկ մարդիկ ուզում էին միայն ստանալ այն հարցի պատասխանը, թե որտեղ է Մաիցա գետի սկիզբն, ու որտեղ ավարտը։ Քանզի հին իմաստուններն ասում էին՝ «Նա, ով կլուծի Մաիցա գետի սկզբի ու ավարտի հանելուկը, կբացահայտի կյանքի իմաստը»։
Անծայրածիր անապատի մեռած ավազների մեջ, նրա թախծոտ լռության մեջ, ինչ-որ տեղ հանգչում է մի վեհ արձան, որը դարեդար մարդկանց կողմից անվանվել է «Սաֆար» կամ «Հավերժ հարց»։ Այն պատկերում է մի ֆանտաստիկ արարածի՝ առյուծի մարմնով ու մարդու գլխով։ Ժամանակին, շատ տարիներ առաջ, այդ արձանը ստեղծել է մի քիչ հայտնի քանդակագործ Ինկաբ անունով։ Իր ողջ կյանքի ընթացքում Ինկաբը տառապում էր նրանից, որ իր տաղանդն ու վարպետությունը ոչ ոքի պետք չէ։
- Այ եթե դու բժիշկ լինեիր, - ասում էին նրան մարդիկ, - քեզ կհարգեին։
Հին ժամանակներից աշխարհի երեսին առասպել էր պատմվում մի սրի մասին, որը կյանք է ընծայում։ Նա ոչ թե մահ էր բերում, այլ կյանք վերադարձնում։
Բոլոր ժամանակների մեծ զորականները, այդ արտասովոր սուրը իրենց ձեռքը չէին վերցնում, քանզի չգիտեին թե դրանով ինչպես կռվեն։
- Զորականը ծնված է որպեսզի թշնամու կյանքը խլի, այլ ոչ թե նրան ընծայի,
ԱՆծայրածիր տիեզերքում, առանց շտապելու, շարժվում էր աստղերի հսկա կուտակում։
Աստղեր… նրանք այնքան շատ էին, և նրանք բոլորը թռչում էին, ճանապարհից չշեղվելով։
«Այդ Վիշա՜պն է թռչում», - գոռում էին նրանց հետևից բոլոր մոլորակներն ու այլ միայնակ աստղեր։
«Վիշա՞պը», - զարմանում էր կուտակումը։ «Իսկ ի՞նչ բան է վիշապը ու ի՞նչ տեսք ունի այն, - ինքն իրեն հարց էր տալիս նա։ - Ախր ես ուղղակի թռչող աստղեր եմ՝ ոչ ավելին»։
Լսեց մի անգամ Իվանը մի պատմություն կախարդական թռչունի մասին։ Նրա փետուրները ոսկե կրակով են այրվում, աչքերը կարծես երկու աստղեր, գիշերային երկնքում շողացող։ Հրաշքներ էր այդ կախարդական թռչունը կատարում՝ երջանկություն էր բերում նրանց, ում հաջողվում էր նրա պոչից բռնել։ Եվ անվանվում էր այդ թռչունը՝ հրե թռչուն։
Երկար փնտրեց կախարդական հրե թռչունին Իվանը և վերջապես գտավ նրան, գեղեցկագույնին՝ եղեգների մեջ էր նա նստած ու փետուրներն էր մաքրում։ Գաղտագողի մոտեցավ նրան Իվանը ու բռնեց նրա պոչից։
Ցանկացած քար կենդանի է, ցանկացած քար շնչում է,
Ցանկացածն իր մասին կարող է պատմել,
Բայց ոչ բոլոր մարդիկ այն կլսեն…
Իմաստունի մոտ եկան երկու եղբայրներ։
- Ասա մեզ, հարգարժան, ի՞նչ կյանք է սպասում մեզանից յուրաքանչյուրին։
Իմաստունը աչքերը կկոցեց, նայեց եղբայրներին և լուռ տարավ երկուսին էլ ջրով բադյաի մոտ։
- Խմեք, - ասում է։
Մի, հիմա արդեն լքված գյուղում պահպանվել է մի հինավուրձ ճանապարհ, որի երկու կողքերին յանգնած են հրաշքով չփլված դարպասներ։ Իսկ դարպասների վրա, մեկ աջ, մեկ ձախ են պտտվում քամու պոռթկումներից երկու հողմացույցներ, երկու փորագրած աքաղաղներ։ Եվ ահա թե ինչում է հրաշքը՝ կարծես թե պետք է այդ հողմացույցները ցույց տան քամու ուղղությունը, միայն թե նրանց ուղղությունը բոլորովին էլ քամուց կախված չէ։
Հին ժամանակներից, այդ աքաղաղների մասին պահպանվել է նախասվածք,
Վերադառնում է Սիդորը տուն, իսկ ինքը կարծես լուսավորվում է, կարծես կայծկլտում է երջանկությունից։ Ժպիտն այնպիսին է, որ թվում է շուտով դեմքը կճաքի։ Եվ ի՞նչ կարող էր, հարց է առաջանում տեղի ունենալ նրա հետ, որ այդ հավերժ դժգոհ, մռայլ արարածը ուրախությունից թռչկոտի։ Ժողովուրդը վախեցավ՝ մտածեց իրոք իրենց գյուղի վրա մի ինչ-որ ժանտամահ է իջել, երկնային երջանկության տեսքով։ Համագյուղացիները բոլորը փողոց դուրս թռան, կանգնած, բերաններն են բաց արել, մատով Սիդորին են ցույց տալիս ու իրար մեջ փսփսում, թե միգուցե խելքը կորցրել է, խեղճը։ Բայց դե բոլորովին։
Ցյա-Հո բարձր սարի վրա, խոր ձյուների մեջ թաղված են երեք քարե վիշապ՝ դեղին, սպիտակ և կարմիր։ Ու սառը քամիներից ծածանվում են բազմագույն ժապավենները, որոնք կապված են նրանց քարե բաշերին։Դեղին վիշապը՝ դեղին ժապավեններով է զարդարված, սպիտակը՝ սպիտակ ժապավեններով է կուրացնում, կարմիրի բաշը՝ կարմիր ժապավեններով է փաթաթված։ Միայն թե ինչն է զարմանալի՝ դեղին ու սպիտակ վիշապների բաշերի մեջ ժապավենները բոլորովին քիչ են, իսկ կարմիր վիշապի բաշի մեջ՝ անհաշվելի։ Իմաստունները դա բացատրում են այսպես։
Ինչու՞ ես այդքան հեռու ինձանից,
երբ իմ սիրտն այնքան միայնակ է
այնքան անտանելի ցուրտ է։
Երբ շրջակա աշխարհն ապրում է առանց ինձ,
Գնում էր Ֆեդուլը երկար ճանապարհով, ոտքերն էր մաշում, իր ճակատագիրն էր փնտրում։ Եվ ճանապարհը նրան բերեց մեռած վայրեր, խոր ճահիճներ։ Թռչունները սարսափելի գոռում էին, գորտերն իրար ընդհատելով կռկռում, իսկ քարի վրա, այդ ամենի մեջ սատանան էր նստած ու չար աչքերը անկոչ հյուրին էր հառել։
- Ի՞նչ ես փնտրում դու այստեղ, մարդ, - հարցնում է սատանան։ - Մի՞թե այլ ճանապարհ չգտնվեց։
Ժամանակին, շատ վաղուց, մարդիկ շատ էին սիրում մի պատմություն պատմել այն մասին, որ մի խորհրդավոր թագավորությունում ապրում են փայտե արարածներ՝ գազաններ, թռչուններ, մարդիկ, նույնիսկ բզեզներ ու սարդեր։ Եվ կարծես թե դրանք բոլորը կենդանի են ու իրականից չես տարբերի՝ խոսում են նրանք, բառաչում, գոռում, ծլվլում։ Այդ արարածները ոչ քուն ունեն, ոչ հանգիստ, իսկ կատարում են նրանք կամայական խնդրանք, կամայական հրաման։ Այդպես էին խոսում մարդիկ, չնայած ինքներն ել, հասկանալի է, ի ծնե չէին տեսել նման բան։
