Մի, հիմա արդեն լքված գյուղում պահպանվել է մի հինավուրձ ճանապարհ, որի երկու կողքերին յանգնած են հրաշքով չփլված դարպասներ։ Իսկ դարպասների վրա, մեկ աջ, մեկ ձախ են պտտվում քամու պոռթկումներից երկու հողմացույցներ, երկու փորագրած աքաղաղներ։ Եվ ահա թե ինչում է հրաշքը՝ կարծես թե պետք է այդ հողմացույցները ցույց տան քամու ուղղությունը, միայն թե նրանց ուղղությունը բոլորովին էլ քամուց կախված չէ։
Հին ժամանակներից, այդ աքաղաղների մասին պահպանվել է նախասվածք,
Վերադառնում է Սիդորը տուն, իսկ ինքը կարծես լուսավորվում է, կարծես կայծկլտում է երջանկությունից։ Ժպիտն այնպիսին է, որ թվում է շուտով դեմքը կճաքի։ Եվ ի՞նչ կարող էր, հարց է առաջանում տեղի ունենալ նրա հետ, որ այդ հավերժ դժգոհ, մռայլ արարածը ուրախությունից թռչկոտի։ Ժողովուրդը վախեցավ՝ մտածեց իրոք իրենց գյուղի վրա մի ինչ-որ ժանտամահ է իջել, երկնային երջանկության տեսքով։ Համագյուղացիները բոլորը փողոց դուրս թռան, կանգնած, բերաններն են բաց արել, մատով Սիդորին են ցույց տալիս ու իրար մեջ փսփսում, թե միգուցե խելքը կորցրել է, խեղճը։ Բայց դե բոլորովին։
Ցյա-Հո բարձր սարի վրա, խոր ձյուների մեջ թաղված են երեք քարե վիշապ՝ դեղին, սպիտակ և կարմիր։ Ու սառը քամիներից ծածանվում են բազմագույն ժապավենները, որոնք կապված են նրանց քարե բաշերին։Դեղին վիշապը՝ դեղին ժապավեններով է զարդարված, սպիտակը՝ սպիտակ ժապավեններով է կուրացնում, կարմիրի բաշը՝ կարմիր ժապավեններով է փաթաթված։ Միայն թե ինչն է զարմանալի՝ դեղին ու սպիտակ վիշապների բաշերի մեջ ժապավենները բոլորովին քիչ են, իսկ կարմիր վիշապի բաշի մեջ՝ անհաշվելի։ Իմաստունները դա բացատրում են այսպես։
Ինչու՞ ես այդքան հեռու ինձանից,
երբ իմ սիրտն այնքան միայնակ է
այնքան անտանելի ցուրտ է։
Երբ շրջակա աշխարհն ապրում է առանց ինձ,
Գնում էր Ֆեդուլը երկար ճանապարհով, ոտքերն էր մաշում, իր ճակատագիրն էր փնտրում։ Եվ ճանապարհը նրան բերեց մեռած վայրեր, խոր ճահիճներ։ Թռչունները սարսափելի գոռում էին, գորտերն իրար ընդհատելով կռկռում, իսկ քարի վրա, այդ ամենի մեջ սատանան էր նստած ու չար աչքերը անկոչ հյուրին էր հառել։
- Ի՞նչ ես փնտրում դու այստեղ, մարդ, - հարցնում է սատանան։ - Մի՞թե այլ ճանապարհ չգտնվեց։
Ժամանակին, շատ վաղուց, մարդիկ շատ էին սիրում մի պատմություն պատմել այն մասին, որ մի խորհրդավոր թագավորությունում ապրում են փայտե արարածներ՝ գազաններ, թռչուններ, մարդիկ, նույնիսկ բզեզներ ու սարդեր։ Եվ կարծես թե դրանք բոլորը կենդանի են ու իրականից չես տարբերի՝ խոսում են նրանք, բառաչում, գոռում, ծլվլում։ Այդ արարածները ոչ քուն ունեն, ոչ հանգիստ, իսկ կատարում են նրանք կամայական խնդրանք, կամայական հրաման։ Այդպես էին խոսում մարդիկ, չնայած ինքներն ել, հասկանալի է, ի ծնե չէին տեսել նման բան։
Ապրում էր աշխարհի երեսին մի սովորական կին ու նրան որպես ժառանգություն էր հասել մի փայտե սափոր։ Այդպիսի սափորներ դեռ փնտրել էր պետք՝ գեղեցիկ, յուրաքանչյուր նախշը, յուրաքանչյուր գալարագիծը նրա վրա փորագրված՝ արվեստի գործ էր։ Օրեցոր, տարեցտարի այդ կինը՝ այդ սափորով գնում էր ջրհորի մոտ՝ ջրի։ ՈՒ սափորը նրան ծառայում էր հավատով ու ճմարտացիությամբ՝ երկար տարիներ։
Հիմա էլ էր նա գնում ջրով լի սափորով երբ ճանապարհին նրան հանդիպեց երիտասարդ զորականը։
Ժամանակին, շատ վաղուց, աշխարհի երեսին ապրում էր կավագործական արվեստի մի վարպետ՝ Այրին։ Հայտնի էր Այրին իր սափորներով ողջ շրջանում։ Ճիշտ է, այդ սափորները վարպետի մոտ միանման էին ստացվում։ Բայց չնայած դրան, հերթական սափորը ստեղծելուց, Այրին լքում էր իր արհեստանոցը ու մեկ ճանապարհվում լայնարձակ դաշտ, ծաղիկներով հմայվելու, մեկ՝ լճի մոտ, նայելու ջրի ծփյունը, մեկ ժամերով նայում էր մայր մտնող արևին, երբեմն էլ հետևում էր արծաթե աստղերի փայլփլոցին։
Աշխարհի երեսին կան այնպիսի մարդիկ, ովքեր շատ շատ են խոսում։ Այ հենց այսպիսի մի մարդ էլ խոսեց մի իմաստունի հետ։ Այդ մարդը խոսում էր շատ, երկար ու համոզված, իսկ իմաստունը այդ ընթացքում ուշադիր լսում էր, ու ոչ մի անգամ չընդհատեց շատախոսին։ Իսկ երբ շատախոսը լռեց, իմաստունը հոգնած հոգոց հանեց ու պատասխանեց՝
- Հիմարություն՝ ահա թե ինչպես կարելի է անվանել այն ամենը, ինչի մասին դու այստեղ ինձ ասացիր, վաղ առավոտից մինչև ուշ երեկո։
Շատ վաղուց մի առասպել էր պատմվում, այն մասին, որ ինչ-որ տեղ ամպերից վեր սավառնում են արտասովոր թռչուններ։ Հոգնածություն ու հանգիստ չիմանալով, թռչում են նրան հեռու երկրներ, ավելի ու ավելի հեռու դեպի հյուսիս, ավելի ու ավելի խոր դեպի արևելք, ավելի շատ դեպի հարավ ու արևմուտք։ Երբեմն այդ թռչուններին կարելի է տեսնել՝ ձյունասպիտակ թևերով գրկում են նրանք երկնքի կապույտն ու իրենց յուրաքանչյուր փետուրով շոյում խիտ ամպերը՝ գեղեցիկ, ոգևորված, թեթև։ Վախենու՞մ են արդյոք այդ թռչունները հեռավորությունից։ Ոչ։ Վախենու՞մ են վատ եղանակից։
«Ինչու՞ ես դու այդքան վառ աստղ, - վրդովվում էին ուրիշ աստղերը։ - Դու հիմար ես։ Ո՞ւմ է պետք քո լույսը։ Դրանով դու քո վրա ես գրավում նրանց ուշադրությունը, ովքեր սիրում են մեզանով իրենց բերանները քաղցրացնել։ Դարդարացրու այդպես վառ լուսավորել, այլապես բոլորիս գլխին դժբախտություն կբերես»։
Այդպես էին ասում բազմաթիվ աստղեր մի փոքրիկ աստղիկի, ով չնայած, որ փոքր էր, բայց բոլորից վառ էր լուսավորում։ իսկ ինչու՝ նա դա չգիտեր, այդպիսին էր ծնվել։ Ուրիշ աստղեր նրան մեղադրում էին նրանում, որ նա ուզում է առանձնանալ բոլորից, ուզում է նման չլինել բոլորին։
Աղջիկը վախենում էր արևի լույսից։ Շատ շատ էր վախենում։ Նրա մահացու թշնամին՝ արևն էր, որը այդնպես էր ձգտում հիմնովի այրել խեղճի մաշկը միչև ոսկորները, որ այլևս այսպիսի չքնաղ գեղեցկության աղջիկ աշխարհի երեսին չլինի։
Աղջկան ոչինչ չէր մնում անել, քան ուղղակի ապրել մթի քողի տակ, այստեղ, այս մոխրագույն, տխուր ամրոցում, ծովի ափին, որը իր ալիքներով լիզում էր ամրոցի մուտքի կիսաքանդված կեղտոտ աստիճանները։
Այդ մարդը իր գործի վարպետն էր՝ նրա հմուտ ձեռքերից դուրս էին գալիս զարմանահրաշ գեղեցկության ստեղծագործություններ։ Մարդիկ գալիս էին, որպեսզի ուղղակի հմայվեն այդ չքնաղ ստեղծագործություններով։
- Վաճառիր, - խնդրում էին վարպետին մարդիկ, - վաճառիր մեզ գոնե մեկ, ամենամանր իրը։
Բայց վարպետն ամեն անգամ մերժում էր։
Ինչից այս ամենը սկսեց։ Այն բանից, որ ես հասկացա՝ իմ կյանքը ավարտվեց, այդպես էլ չսկսված։ Այն, նախկին իմ կյանքը, որտեղ ամեն բան կար՝ աշխատանք, ընկերներ, սիրած կին։ Այդ ամենը կար… Դեռ երեկ… Իսկ այսօր…
Այսօր մնաց միայն մի տուն ափին։ Փոքրիկ մի տուն, մի ննջասենյակով ու խոհանոցով։ Բայց մի՞թե դա գործ է։ Դա միակ բանն էր, որ մնացել էր իմ նախկին կյանքից։
Լուսին իմ, լուսավորիր ինձ
այնպես վառ,
որպեսզի գիշերը
լուսավոր դառնա,
Թռչում է վիշապը։ Բացելով թևերը բավականություն է ստանում երկնքից։ Նրան ընդառաջ թռչում է մի ուրիշ վիշապ, ում հայացքը սևեռված է երկրին։ Նրանք հրաշքով չեն ընդհարվում։
- Ինչու՞ չես նայում թե ուր ես թռչում, - առաջինը մռնչաց վիշապը, ով նայում եր երկրին։
- Ինձ նույն հարցն է անհանգստացնում, - հանգիստ պատասխանեց վիշապը, որը երկնքին էր նայում։
- Ես զբաղված եմ նրանով, թե ինչ է կատարվում իմ որովայնի տակ։
Ամեն երեկո, այնտեղ, հեռավոր բլուրի վրա բռնկվում է մի հինավուրձ մատուռ։ Պատված կրակով, այն այրվում է այնքան վառ, որ տեսանելի է լինում ամեն տեղից, սարսափելի նախախնամության նման։ Առավոտյան արդեն հրդեհից ոչ մի հետք չի մնում, իսկ մատուռը, սովորականի պես ճռճռում է իր չորացած տախտակներով՝ ամբողջական ու անվնաս, տարեցտարի, դարեդար, պահպանելով իր զարմանալի պատմությունը։
Ժամանակին, այդ մատուռի տեղում դարբնոց էր։
Մի անգամ հաջողվեց պատանի Տամերին, մի կոխորդի մոտից ձեռք բերել մի սերմ։
- Այս սերմը հասարակ չէ, - զգուշացրեց կախարդը։ - Սերմից ծառ կաճի։ Երկար կապրես դու ի շնորհիվ այդ ծառի։ Այն՝ քո անմահության գրավականն է։ Բայց մի բան պետք է հիշես դու՝ եթե սերմը, որը ընկում ես, չաճի, կմահանաս դու։
Բերեց Տամերը կախարդական սերմը տուն, ու անմիջապես որոշեց հողի մեջ դնել,
Հովիվները տարբեր են լինում, բայց խնդիրը, որ նրանց առջև դրված է, մեկն է՝ հոտն արածացնել։ Այս հովիվը նույնպես պետք նույն բանն աներ։ Եվ նա դա անում էր, միայն թե ոչ այնպես, ինչպես բոլորը։ Ուրիշ հովիվները, նրանք ինչպես են՝ կնստեն լայնասաղարթ ծառի հովին ու կիսաքում կհետևեն իրեն հոտին։ Իսկ այս հովիվը, վերցնում էր ողջ հոտը ու ամեն օր, առանց հոգնելու նրանց հետ մի տեղից մյուսն էր անցնում։ Հարց է առաջանում՝ ինչու՞։ Ի՞նչ տարբերություն, թե որ ծառի տակ նստես ու որ բլուրից հետևես քո հոտին։ Միևնույն է բացի ոչխարներից նա այլ բան չէր տեսնում։
Այս առակը պատմում է մի հովվի մասին, ով ժամանակին, շատ վաղուց ապրում էր Խավատո անվանումով մի աղքատ փոքրիկ քաղաքում։ Հովվի անունն էր Վլեխո։ Վլեխոն դեռ բոլորովին պատանի էր, բայց այնքան էր շտապում դառնալ հասուն ու առնական տղամարդ։
- Չեմ ուզում ես այլևս ոչխար արածեցնել, - ասում էր իր հորը Վլեխոն։ - Ես արդեն մեացել եմ ու հովվի հագուստը իմ համար փոքր է։ Ուզում եմ մի ինչ-որ իսկական գործով զբաղվել։ Ուզում եմ իմ գործն ունենալ։
