Մի Մարդ որոշեց իր գլխին մի պարկ հագցնել և այդպես ապրել։ Շրջապատող մարդիկ նրան չէին հասկանում, միայն մատը՝ քունքի մոտ պտտում էին, կարծես ասելով թե խելքը թռցրել է։ Սակայն պարկի շնորհիվ, այդ Մարդը, դա չէր տեսնում։
Նրան հարցնում էին՝ թե ինչու՞ է նա դա արել, ինչու՞մ է դրա իմաստը։ Մարդը պատասխանում էր, որ ի շնորհիվ պարկի, նա դադարել է ուշադրություն դարձնել բոլորի վրա, ով պատահում է նրան իր ճանապարհին։
Մի փոքրիկ գյուղում մի տղա էր ապրում։ Տղան՝ ինչպես տղա լիներ, միայն թե շուրջ բոլորին նա տարօրինակ էր թվում։ Կարծես թե և գործ ուներ, և խելացի էր, և արտաքուստ հաճելի էր։ Բայց այ ինչ-որ բան նրա հետ այնպես չեր։ Նա ինքն էլ էր դա զգում, բայց հասկանալ, թե ինչը այնպես չէ, չէր կարողանում։ Այ այդպես էլ ապրում էր միայնակ, առանց ընկերների, առանց սիրած աղջկա, առանց որևէ մի հույսի։ Երեկոյան, պատահում էր, նա նստում էր իր շքամուտքին և գլուխ էր կոտրում այն բանի վրա, որ հասկանար, թե ինչպիսին էր նա, եթե բոլորի նման չի։ Եվ հավանաբար դեռ երկար գլուխ կկոտրեր, եթե չմտածեր, որ ժամանակն է գնալ տեղի բժշկողի մոտ։
Մի փոքրիկ քաղաքում կար մի բարձր բլուր։ Այդ բլրի վրա աճում է մի անսովոր ծառ՝ նրա բնին փաթաթված է մի երկորդ ծառ՝ սև, մահացած, չոր։ Հնաբնակները, այդ ծառը անվանում են «Փրկող» և այսպիսի առասպել են պատմում։
Շատ վաղուց, աշխարհի երեսին ապրում էր Մարգա կախարդը։ Շատ նողկալի էր նա։ Չէ, ինքը իրականում այնպիսի գեղեցկուհի էր, որ դեռ փնտրել ա պետք՝ սևաչյա, կարմրաթուշ, կարմիր շուրթերով իսկ ծամը՝ գոտկատեղին էր հասնում։ Իսկ այ այդ կախարդի բնավորությունը՝ աստված մի արասցե։
Շատ վաղուց է դա եղել։
Մեծ զորական Իգորը, ձայն տվեց բոլոր քաղաքներին և իշխանություններին, թե հարսնացու է փնտրում։
- Այ կվերադառնամ պատերազմից, - ասում էր նա, - հարսնացու կընտրեմ, կամուսնանամ և կապրենք մենք հաշտ ու համերաշխ։ Բայց միայն այն հարսնացուն ինձ հարազատ կլինի, ով վառ արևը իմ ոտքերի տակ կդնի։
Այս պատմությունը տեղի է ունեցել մի փոքր գյուղակում։ Ապրում էր այդ գյուղում մի զարմանալի ծեր կին՝ ոչ-ոքի վատություն չեր անում ու բոլորին իմաստություն ու խելք էր սովորեցնում, իր կախարդական նվերներն էր նվիրում։ Իսկ արտաքուստ, շատ նման էր կախարդ-վհուկի՝ կորացած, կնճռոտ, երկար քթով և ճանկերի նման կեռ ձեռքերով։
Ամեն տարի, այդ ծեր կինը նստում էր ամենաբարձր կաղնու տակ, որն աճում էր առվակի մոտ, երեք հին եղևնիների ետևում, իր կողքին կախարդական նվերների պարկն էր դնում,
Ես կարթնացնեմ քո սիրտը խոր քնից,
Երբ առավոտյան արևը
կդիպչի քո աստվածային դեմքին,
Երբ իմ նուրբ ծաղիկների առաջին թերթիկները
Շատ վաղուց մի փոքր գյուղում ապրում էր ուսուցիչ Իչիրատուն։ Գյուղում բոլորը հարգում էին իմաստուն ուսուցչին, իսկ աշակերտները նրա մասին առասպելներ էին պատմում։
Այդ առասպելներից մեկում պատմվում է, որ շատ վաղուց, ուսուցիչ Իչիրատուն մի աշակերտ ուներ, Շիտո անունով։ Հենց այդ աշակերտն էլ, միակը ամբողջ պատմության ընթացքում կարողացել է իր իմաստուն ուսուցչի հարգանքին ու ընդունմանը արժանանալ։ Իսկ տեղի է ունեցել դա այսպես։
Խոսում է լուսինն ինձ հետ,
լռության մեջ լսվում է նրա ձայնը։
Լույսն է հորդում,
սպիտակ ճանապարհով վազելով ջրի վրայով։
Գողը՝ գողանում է։
Հիմարը՝ վերցնում է առանց հարցնելու։
Սա մի սովորական պատմություն է։ Այսպիսի պատմություններ շատ շատ կան – բոլորը չես հաշվի։ Ուղղակի ոչ բոլոր այդ պատմություններն են խելք ու իմաստություն սովորեցնում։ Իսկ այ Ստեփանի բախտը, այդ իմաստով բերեց՝
Բարձր լեռներում, այնտեղ, որտեղ մարդու ոտքը հազվադեպ է լինում, շատ վաղուց, իր համեստ խրճիթում ապրում էր մի մեծ զորական, ում անուն էր Սայխի-Օրա։ Նա անպարտելի էր և հզոր լեռան պես։ Հանգիստ էր և սառը ամեն բանի նկատմամբ, իր սիրած թրի պողպատի պես։ Թվում էր թե այդ զորականի զրահների տակ, ոչ թե սիրտ է այլ սառցակալած քար։
Ոչինչ չէր հետաքրքրում Սայխի-Օրային, բացի մի բանից՝ իր չքնաղ թրից։ Այդ թուրը զորականին էր հասել իր մեծ ուսուցչից։
Սպասում եմ Քեզ, իմ սիրտ։
Սպասում եմ Քեզ, իմ վառ լույս։
Սպասում եմ Քեզ, ջերմանամ։
Սպասում եմ Քեզ, հարյուր տարի։
Այդ անտառում շատ հեշտ էր մոլորվել։ Ամենուր այդ ոլոր-մոլոր արահետներն էին։ Սակայն անտառահատը սովոր էր։ Նա բոլոր արահետները՝ իր հինգ մատի պես գիտեր, այդ պատճառով էլ առանց մտահոգությամբ էր քայլում անտառով։ Իսկ այ այսօր, նրա հետ մի տարօրինակ բան կատարվեց՝ արդեն մթնում էր, իսկ նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում անտառից դուրս գալ – կամ սովորականից ավելի դանդաղ էր գնում, կամ էլ այսօր սովորականից ավելի վաղ էր մթնում։ Բոլոր հաշվարկներով արդեն հասկանալի էր, որ մինչ վերջնական մթնելը տուն չի հասնի։ Դե ինչ, միայն մեկ բան էր մնացել՝ ուղղվել դեպի այն կորած վայրը, որտեղ կանգնած է «հեքիաթային» տնակը։
Նա այնքան երկար էր բազմած գահին, որ ուժե չէր էլ հիշում, թե երբ էր իր կյանքը այլ եղել։ Ե՞րբ է վերջին անգամ քնել, չզգալով գլուխը սեղմող թագի անասելի ու ծանր ցավը։ Մի՞թե իր կյանքը երբևէ եղել է թեթև և անբռնազբոս։ Իսկ տարեցտարի թագն ավելի ու ավելի էր ծանրանում, ու ավելի հուսահատ ու ուժեղ էր այն մխրճվում իր ոսկյա օղակապով նրա գանգի մեջ, անասելի ցավ պատճառելով նրան։ Ինչպես էր նա հոգնել այդ ցավից։ Բայց դրա փոխարեն նա արքա էր։ Չէ, այդպես չէ – նա ՀԱՎԵՐԺ արքա էր։ «Միայն թե ինչու՞ ոչ-ոք չի ուզում իմ իշխանությանը տիրանալ, - վերջին ժամանակներում ավելի ու ավելի հաճախ էր մտորում նա։ - Մի՞թե ոչ-ոք չի ուզում իմ տեղը զբաղեցնել։ Զարմանալի է...»։
Դու իմ առջև բացում ես աշխարհը,
կարծես առաջին անգամ,
և այդ աշխարհը ահռելի մեծ է թվում,
իսկ երկինքը անծայրածիր։
Ամեն բան այ այսպես է եղել։ Մի անգամ, գնում էր իր համար Իգնատը սարերով ու անտառներով։ Գնում էր իր համար, գնում, և ոչ մի բանի մասին չէր մտածում։ Իսկ այստեղ, հանկարածակի իր առջև քարերի վրա մի աղջիկ է նստած։ Եվ այնքան գեղեցիկ։ Նայում է Իգնատը ուշադիր գեղեցկուհուն և լռում, կարծես բերանը ջուր առած լինի։ Իսկ աղջիկը, Իգնատին է նայում, խորամանկ ժպտում և ասում՝
- Դե ինչ, - բարի մարդ, - դու՞ր եմ գալիս ես քեզ։ Երևի նախկինում երբեք նման գեղեցկուհի չես հանդիպել։
Ապրում էր աշխարհի երեսին մի սովորական Հովիվ։ Նա ինքն իրեն այդպես էր անվանում։ Շրջապատող մարդկանց նա տարօրինակ էր թվում։ Եվ ինչու տարօրինակ չթվար, եթե ամեն առավոտ, լույսի առաջին շողերի հետ, Հովիվը իր երևակայած հոտը, որպիսին երբեք էլ չէր ունեցել տանում էր կանաչ մարգագետիններ և արածացնում էր մինչև ուշ գիշեր։
Մարդիկ ծիծաղում եին Հովվի վրա։
Մի ուսուցիչ անընդհատ ասում էր իր աշակերտներին՝ «Հետևեք ճախրող թռչուններին։ Երբ դուք նայում եք ճախրող թռչունին, դուք տեսնում եք նրա թևերի շարժումը և այդ ժամանակ դուք այն ձեռք եք բերում։ Եվ թող այդ թևերը լինեն ձեր ամենախիզախ հույսը, երազանքը գաղափարը կամ ցանկությունը։ Քանզի հենց այդ թևերը ձեզ հնարավորություն կտան ճախրել»։
Ապրում էր աշխարհիս երեսին մի մեծ հերոս, Թեմիր-Խան անունով։ Հերոսի մեծությունը նրանում էր, որ մի անսովոր սուր ուներ – հրե սուր։ Ոչ-ոք չէր կարող դիմակայել այդ սրի ուժին։ Անհաղթելի էր Թեմիր-Խանը և նրա փառքի մասին խոսում էին աշխարհիս երեսին ամենուր։ Թեմիր-Խանը իր փառքը վայելում էր և դրա մասին ավելորդ անգամ հիշեցնել էլ չէր մոռանում։
- Տես, հերոս, - զգուշացնում էին իմաստունները, - կգտնվի քո ուժի դիմաց մի ուրիշ ուժ, որին չես կարողանա հաղթել քո հրե սրով։
